بازگشت به تومان مغولی
رشیدالدین فضل الله همدانی، در جوامع التاریخ نیز از نحوه معاملات در زمان غازان خان و واحد پولی مرسوم نوشته است: «خواجه شمس الدین صاحب دیوان گفت از هر ده تومان که پادشاه اطلاق فرمود، هشت تومان توفیر می کنم و به دو تومان بر ولایت برات می کنم چنان که بار تاقان رسد. آن معنی پسندیده افتاده و صاحب دیوان یرلیغ های ایشان می ستد و بهر ده تومان دو تومان برات بر وجوه مرجوع الحصول می نوشت.»
همین متون تاریخی نشان می دهد که تومان از دیرباز در معاملات ایران رواج داشته است. در یکی از کتاب های تاریخ رشته علوم انسانی نیز از فرمان کریم خان زند که در تاریخ جمادی الاول ۱۱۷۷ قمری، میرزا زین العابدین را به سمت وزیر موقوفات منصوب کرده بود، آمده است: «به رتبه بلند منصب ارجمند وزارت موقوفات مفتخر و مبلغ پنجاه تومان تبریزی نقد در وجه او مقرر که هر ساله بازیافت و صرف معاش خود نموده …»
در جهانگشای نادری نیز در مورد سال های پایانی پادشاهی نادرشاه و گرفتن مالیات های بسیار سنگین که آمده است: «آن جماعت که در ولایات دستی بلکه ناخنی نداشتند که قفای سر توانند خارید از پا بر فلک کشیده از ناخن به در می کردند تا آن بی گناهان بی دست و پا گشته هر کدام ده الف و بیست الف که هر الفی پنج هزار تومان بوده باشد، از دست چوب با قلم های شکسته به پای خود می نوشتند…»
طی دوره های مختلف تاریخی، از دینار و قران گرفته تا ریال، به عنوان واحد پول رسمی کشور انتخاب شدند اما هیچ وقت تومان از ادبیات مردم حذف نشد و همین عامه پسند بودن، در نیمه شب هفته گذشته در شبکه های اجتماعی سروصدا کرد. ساعت حدود ۱۲ شب یکم مرداد بود که اعلام شد هیات دولت لایحه تغییر واحد پول از ریال به تومان را تصویب کرده و به سرعت موج واکنش های مردمی به این تغییر، شروع شد. تحلیل های مختلف نیز از ضرورت این تغییر گرفته تا هزینه بر بودن و بی تاثیری آن، از روز بعد منتشر شدند و همین باعث شد که ریال و تومان، به یکی از بحث های روز تبدیل شود.
«ریال» و «تومان» از کجا پیدا شدند؟
در دوره مغول لشگرها را به ده هزار سرباز تقسیم می کردند و به فرمانده آن، امیر تومان می گفتند.
«در دوران صفویه تومان در محاسبات دیوانی استفاده می شد اما سکه ای به این نام و ارزش ضرب نمی شد. پر ارزش ترین سکه این دوران «محمدی» نام داشته و ۱۰۰ دینار (معادل یک صدم تومان) ارزش داشت. مطابق سفرنامه شاردل ارزش یک تومان در دوران صفوی معادل ۴۵ لیره فرانسوی آن روزگار بوده است که ارزش امروزی آن تقریبا ۷۰۰ دلار آمریکا یا دو سکه بهار آزادی می شود.
در دوره قاجار تومان طلا (به ارزش ۱۰ هزار دینار) علاوه بر انواع دیگر سکه ضرب می شد. در دوران احمدشاه قاجار (۱۹۱۲) هیچ سکه طلایی در چرخه مبادلات نبود و سکه استاندارد، قران با ارزش نه صدم دلار یا کمتر بود. ارزش ده قران برابر با یک تومان بود اما هیچ تومانی در چرخه مبادلات نبود و بزرگ ترین سکه، سکه دو قرانی بود.»
درباره ریشه ها و کاربرد تومان، با استفاده از کتاب های مختلف تاریخی، چنین در ویکی پدیا نوشته شده است. داده های مختلف نشان می دهد که قدمت واحد پولی تومان، به دوران صفویه می رسد که البته از دوره رضاخان از محاسبات کنار گذاشته شد.
بر اساس قانون اصلاح واحد پولی ایران در سال ۱۳۰۸ یعنی زمان رضاشاه پهلوی، ریال با ارزشی معادل ۱۰۰ دینار به عنوان واحد پول رسمی ایران انتخاب شد. واحدهای قدیمی تر مثل قران و تومان کنار گذاشته شدند، با این وجود تومان هنوز کاربرد خود در گفتار عامه را حفظ کرده است.
سید بهاءالدین حسینی هاشمی، کارشناس پولی و بانکی در این باره می گوید: «واحد پول ما تقریبا برای حدود صد سال، ریال بوده که خود آن اجزا و اضعافی داشته است. اجزای آن دینار و اضعاف آن تومان بوده است. دینار به خودی خود از حساب های مالی و محاسبات ما حذف شده است.
وقتی به صورت های مالی گذشته نگاه کنید، شاهی هم در آنها بوده و گاهی هم بعد از ریال دو خانه می گذاشتند که جای خالی دینار بود. حالا به دلیل کاهش ارزش شدید پول ملی و انباشت نقدینگی، یا باید صفر حذف می کردیم یا واحد را تغییر می دادیم. به خاطر رایج بودن تومان، حالا این شانس را داریم که به اضعاف برسیم و هر ده ریال یک تومان بشود.
تومان، خود کلمه ای مغولی است که ریشه در اصطلاحاتی برای سربازان سپاه دارد و به معنای ده هزار است. احمد حاتمی یزد، کارشناس بانکی می گوید: «لشگرها را به ده هزار سرباز تقسیم می کردند و به فرمانده آن، امیرتومان می گفتند. یعنی این واژه از دوران مغول ها حدود سده هفتم، در ایران باب شده است. بد نبود حالا که به فکر تغییر واحد پولی افتاده اند، حداقل لغتی را استفاده می کردند که فارسی باشد.»
ریال نیز اولین بار در سال ۱۷۹۸ میلادی معروف شد که ۱۲۵۰ دینار یا یک هشتم تومان ارزش داشت. بعضی منابع می گویند ریال برای اولین بار در سال ۱۷۹۸ میلادی توسط فتحعلی شاه قاجار در ایران به کار گرفته شد اما رسمی شدن آن به دوران رضاشاه بر می گردد. با این وجود، هیچ وقت این واحد پولی در هیچ دوره ای نتوانست میان مردم محبوبیت پیدا کند و با وجود آن که روی اسکناس ها ریال نوشته می شد، مردم خود در محاوره های شان با حذف یک صفر و برای فهم ارزش واقعی پول، واحد را به تومان تبدیل و بیان می کردند.
چرا واحد پول باید تغییر می کرد؟
از ۹۸ سال پیش تاکنون که ریال واحد رسمی پول ایران شد، مردم اعتنایی به این عبارت رسمی نکردند تا جایی که قیمت یک بسته چیپس هم به سی هزار ریال رسید و یک دلار برابر با ۳۵ هزار ریال شد.
بر اساس سفرنامه جنکینسون، در زمان شاه طهماسب صفوی، در سده شانزده میلادی، هر شاهی با یک شیلینگ انگلیس برابر بود. هر پوند استرلینگ نیز برابر با ۲۰ شیلینگ است. بنابراین، یک تومان ایران برابر بود با ۱۰ پوند انگلیس، یعنی، ارزش پول ایران ده برابر پول انگلیس بود اما از شکوه روزگاران دور گذشته، بانک مرکزی در سال ۲۰۱۴، گزارشی منتشر کرد که از کاهش ۳۰ درصدی ارزش پول ایران خبر می داد و ایران در بین ۲۷ کشور جهان، پس از آرژانتین در جایگاه دومین کشور با بیشترین افت واحد پولی قرار گرفته بود.
همان زمان، حیدر مستخدمین حسینی، کارشناس پولی و بانکی گفته بود: «افت ارزش ریال از اواخر سال ۹۰ آغاز شد که نرخ برابری دلار را از ۱۰ هزار ریال به بالای ۳۵ هزار ریال رساند و پس از آن کمی تعدیل شد و به کمی بیش از ۳۴ هزار ریال رسیده است.» مستخدمین حسینی ادامه داد: «علت این کاهش ارزش به متغیرهای اقتصادی و ضعیف بودن ساختارها و بنیادهای اقتصادی کشور باز می گردد.»
یکی از این متغیرها وابستگی جدی و شدید به درآمدهای نفتی در بودجه است که طی سالیان اخیر در حدود ۷۰ تا ۸۰ درصد در نوسان بود. موسی غنی نژاد، اقتصاددان نیز درباره افت ارزش واحد پول می گوید: «در فاصله سال های ۱۳۸۴ تا ۱۳۹۰ شاخص کل بهای کالاها و خدمات مصرفی از حدود ۴۰ به ۱۰۰ افزایش یافت. یعنی ۲٫۵ برابر شد. معنای این تغییر این است که قدرت خرید ۱۰۰۰ تومان در سال ۱۳۹۰ برابر ۴۰۰ تومان سال ۱۳۸۴ بود. واقعیت این است که تورم موجب کاهش قدرت خرید و ارزش پول می شود.»
غنی نژاد البته درباره افت ارزش پول در دولت روحانی نیز می گوید: «به رغم کنترل تورم در سه سال گذشته، پول ملی در این مدت نزدیک به ۴۰ درصد ارزش خود را به صورت تورم انباشته از دست داده است. تثبیت نرخ ارز بدون در نظر گرفتن این واقعیت نتیجه ای جز فشار روی فنر کنترل ارزی و آماده کردن آن برای جهش آتی نخواهد داشت.»
کاهش ارزش پول همراه با بالا رفتن تورم لجام گسیخته، عاملی است که در تمام کشورهای دنیا باعث تغییر واحد پولی می شود که در ایران نیز هر دوی این عوامل در کنار هم وجود داشتند. البته عامل سومی نیز به استثنا از تمام جهان وجود داشت؛ مردم ایران هیچ وقت با «ریال» کنار نیامده بودند. بانک مرکزی و مقامات رسمی کشور گزارش های شان را با ریال اعلام می کردند. روی تمام اجناس قیمت ها به ریال نوشته می شد اما هرگز هیچ مشتری و فروشنده ای در صحبت های خود از این واژه استفاده نکرد.
از ۹۸ سال پیش تاکنون که ریال واحد رسمی پول ایران شد، مردم اعتنایی به این عبارت رسمی نکردند تا جایی که قیمت یک بسته چیپس هم به سی هزار ریال رسید و یک دلار، برابر با ۳۵ هزار ریال شد. این اعداد نجومی که روایت تلخی از افت ارزش پول ملی را در خود داشت، باعث شد حذف صفر از پول ملی به یکی از پربحث ترین تغییرات اقتصادی تبدیل شود و در نهایت هیات دولت با یک تیر دو نشان بزند؛ واحد پول را به تومان برگرداند و در نگاه عامه مردم، صفری حذف نکرده باشد. البته این اقدامات تنها در حد لایحه دولت است و برای اجرایی شدن باید به تصویب مجلس برسد.
در یکی از پیام های توییتری آمده بود: «فعلا که عقبگرد می رویم؛ یک بار با تریاک دولتی به چند دهه گذشته، یک بار هم با رسمی کردن تومان به عصر مغولان. حیف که فقط قیمت ها به گذشته بر نمی گردد.»
منبع: برترینها
