مجله شاخ زیتون: افسانه های پهلوانی قصه هایی است که سراسر نبرد اغراق آمیز پهلوانان و قهرمانان واقعی و تاریخی یا خیالی را با عناصر خارق العاده به تصویر می کشند. این نوع افسانه ها میان اسطوره و واقعیت معلق اند؛ مانند سمک عیار، اسکندرنامه، ابومسلم نامه، امیرارسلان، حسین کرد شبستری، حمزه نامه، حمله حیدری. این افسانه ها آمیزه ای از عشق و عیاری است.
افسانه های پهلوانی بوطیقای خاص خود را دارند. نه حماسی اند و نه عاشقانه. محققان اغلب بر وجه حماسی و غنایی و درون مایه «عشق و جنگ» تاکید دارند و البته عنصر تعلیمی که جزء جدایی ناپذیر ادبیات ایرانی است؛ زیرا این افسانه ها مروج جوانمردی و اخلاق هستند. این افسانه ها علاوه بر ویژگی های ساختاری برخی ویژگی های محتوایی دارند که آن ها را ممتاز و خاص می کند؛ مانند رواج روح ملی و قهرمانی به خصوص بعد از حمله مغول.
راویان و ناقلان این افسانه ها بعد از تسلط بیگانگان، تصمیم گرفتند با روایت این قصه ها ایرانیان را هوشیار کرده و به هویت ملی شان بازگردانند؛ درست با همان هدف فردوسی. اکنون نیز در اغلب مناطق و اقوام و نواحی این قصه ها روایت می شود. تاکید بر عدالت و پافشاری در آن، حق مداری عنصر مهم و بن مایه تکرارشونده این افسانه هاست.
آنچه وجه غنایی افسانه های پهلوانی را تقویت می کند، یکی زبان غنایی این منظومه ها نسبت به شاهنامه است و دیگر عشق به عنوان عنصر مرکزی. در اغلب موارد عشق محرک اصلی و آغازگر حرکت پهلوان است. موضوع، زبان و محتوا و شگردهای داستانی این حماسه ها به طور مستقیم متاثر از شاهنامه و دنباله های آن است. تمام حوادث پهلوانی در شاهنامه گرد دو سلسله اساطیری پادشاهان ایرانی و خاندان پهلوانی می چرخد که مبنای افسانه های پهلوانی است. بر این اساس، افسانه های ملی شکل گرفته پیرامون شاهان و قهرمانان شاهنامه، در دو زیرشاخه اصلی شاهان و قهرمانان شاهنامه و غیرشاهنامه جای می گیرد:
۱٫ شاهان و قهرمانان شاهنامه
۱٫۱٫ افسانه های خاندان کیانی
سلسله های اساطیری شاهنامه دو بخش هستند:
شاهان پیشدادی شامل: کیومرث (اولین انسانی که از «اهورامزدا» اطاعت کرد)، سیامک: (در متن های پهلوی خلاف شاهنامه فرزند مشی و مشیانه است)، هوشنگ (در متون پهلوی، نخستین شاه پیشدادی)، تهمورث، جمشید، ضحاک، فریدون، ایرج، منوچهر، نوذر، زو، گرشاسپ (او را نباید با گرشاسپ پهلوان و نیای رستم اشتباه گرفت)
شاهان کیانی با سه دوره شامل: دوره اول از کی قباد تا کی خسرو که با نبردهای طولانی مدت ایران و توران و کشته شدن سیاوش (پسر کیکاووس) به دست افراسیاب و کین خواهی سیاوش همراه است. کی قباد و کی کاووس (پدر سیاوش) و کی خسرو پسر سیاوش از بزرگ ترین پادشاه کیانی هستند؛ دوره دوم از لهراسپ تا گشتاسپ که ظهور زرتشت و نبردهای گشتاسپ و پسرانش برای گسترش دینِ بهی در این دوره اتفاق می افتد؛ دوره سوم از بهمن تا اسکندر که دوران تاریخی با خاطرات مبهم ایرانیان دوره هخامنشیان است. پادشاهان این دوره بهمن، همای، داراب، دارا و اسکندر هستند.
در شاهنامه، اسکندر، پسر دارا (پادشاه کیانی) و دختر فیلقوس (پاشداه روم) و آخرین پادشاه کیانی محسوب می شود. افسانه های سلسله های اساطیری ایران تنها پیرامون شاهان و شاهزادگان کیانی شکل می گیرد و عبارت است از:
داراب نامه بیغمی: سرگذشت داراب، پادشاه کیانی و پسر داستانی او به نام فیروزشاه است.
داراب نامه طرسوسی: داستان دارای دارایان و فرزند او اسکندر و جهانگشایی اوست.
فیروزشاه نامه: داستان فیروزشاه، فرزند ملک داراب پادشاه ایران که عاشق عین الحیات، دختر پادشاه یمن می شود.
بهمن شاه نامه: داستان ملک بهمن، فرزند فیروزشاه و عشق او به خورشید چهر.
اسکندرنامه ها: شامل لشکرشکی ها و فتوحات اسکندر مقدونی که بیش از پانزده اسکندرنامه منظوم و منثور نگاشته شده؛ از جمله اسکندرنامه نظامی، آیینه اسکندری، اسکندرنامه منثور، اسکندرنامه نقالی.
کک گوهرزاد: داستان راهزنی زورمند به نام کک کهزاد و باج ستانی او که از رستم شکست می خورد.
کوش نامه: سرگذشت کوشِ پیل دندان، برادرزاده ضحاک ماردوش.
بهمن نامه: وقایع پادشاهی بهمن، پسر اسنفندیار، پادشاه کیانی.
قران حبشی: داستان پهلوان قران حبشی که در نزد قبادشاه ساسانی خدمت می کند.
۲٫۱٫ افسانه های خاندان پهلوانی رستم
افسانه های خاندان رستم شامل موارد زیر می شود:
گرشاسب نامه: داستان پدربزرگ رستم از نژاد جمشید که در خدمت ضحاک بود.
بانو گشسب نامه: نبردهای بانوگشسب، دختر رستم، همسر گیو، مادر بیژن و پشنگ
برزونامه: پهلوانی های برزو، پسر سهراب.
بیژن نامه: داستان بیژن پسر گیو نوه دختری رستم از خاندان گودرز گشوادگان.
تهمینه نامه: نبردهای تهمینه، همسر رستم
جهانگیرنامه: سرگذشت جهانگیر، پسر رستم که پس از نبردهای شجاعانه به دست دیو کشته می شود.
رستم نامه: داستان رستم و دفاع از ایران به اتفاق فرزندان خود.
رستم نامه: داستان مسلمان شدن رستم
زرین قبانامه: ماموریت زرین قبا، نوه رستم و نماینده حضرت سلیمان برای فراخواندن کی خسرو به دین خدا.
سام نامه: شرح پهلوانی های سام فرزند نریمان.
شهریارنامه: شرح زندگی و رویدادهای شهریار پسر برزو پسر سهراب.
فرامرزنامه: شرح پهلوانی های فرامرز یکی از پسرهای رستم و نبردهای فرامرز در هند.
چنانکه دیده می شود بیشتر افسانه های پهلوانی پیرامون خاندان رستم شکل گرفته است. همچنان که رستم محور شاهنامه است، پس از شاهنامه نیز محور افسانه هاست.
۲٫ شاهان و قهرمانان غیرشاهنامه ای
امیرارسلان نامدار: عشق امیرارسلان به ملکه فرخ لقای فرنگی و دست کشیدن از حکومت.
حسین کرد شبستری: مبارزات حسین کرد در عصر شاه عباس و مبارزه با دشمنان سنی مذهب ازبک و عثمانی و شکست آنان است.
بدیع الملک و بدیع الجمال: داستان شاهزاده بدیع الملک برای رسیدن به بدیع الجمال، دختر شاه سلیم، پادشاه حلب.
شاهزاده شیرویه: شرح دلاوری های شیرویه، فرزند ملکشاه پادشاه روم است که عاشق سیمین عذار دختر منظرشاه می شود.
شاهزاده هرمز: عشق شاهزاده هرمز، پسر ابراهیم (شاه استانبول) به نازنین گل، دختر پادشاه خجستان.
ملک جمشید و حمام بلور: شاهزاده ای هندی به نام ملک جمشید است که در سفری دور و دراز، عاشق ملکه آفاق، دختر شاه نعمان می شود.
نوش آفرین نامه: شرح عشق شاهزاده ابراهیم، فرزند جهانگیرشاه، پادشاه چین و دلاوری های او برای رسیدن به معشوق خود نوش آفرین گوهرتاج، دختر پادشاه دمشق است.
همای نامه: عشق و نبردهمای مصری و جهانگردی و عشق او به گل کامکار.
خسرو دیوزاد: پهلوانی های خسرو دیوزاد که حاصل زناشویی کامران دیو و شاهزاده ماه جبین است.
سمک عیار: شرح تلاش های خورشیدشاه برای رسیدن به مه پری است که به یاری سمک عیار و یارانش از بن بست ها نجات می یابد.
فلکنازنامه: در عشق آفتاب، دختر شاه خاور به فلکناز، فرزند عزیز مصر و وصال آن ها.
بدیع الزمان نامه: عشق شاهزاده بدیع الزمان به قمرچهر، دختر خاقان چین و وصال.
قهرمان قاتل: شرح نبردهای قهرمان قاتل پسر شاه طالع مراد پادشاه هفت اقلیم و عشق او به سرو خرامان.
پژوهش و گزارش: دکتر حسن ذوالفقاری
منبع: برترینها
