به خلیج گرگان اجازه تنفس دهیم
خلیج گرگان بزرگترین خلیج دریای خزر است که بر اثر پیشروی و گسترش شرقی رشته ساحلی شبه جزیره میانکاله در جنوب شرقی دریای خزر تشکیل شده است، این خلیج در سال ۱۳۵۴ به همراه تالاب میانکاله و لپوی زاغمرز (در استان‌های گلستان و مازندران) به عنوان نخستین مجموعه تالاب بین‌المللی جهان در فهرست تالاب های کنوانسیون رامسر به ثبت رسید اما چند وقتی است با مشکل کم آبی مواجه شده و در خطر خشک شدن قرار گرفته است. با توجه به اهمیت موضوع، انجام مطالعه و اجرای طرح نجات خلیج گرگان و تالاب میانکاله در انتهای اسفند ۱۳۹۵ توسط سازمان برنامه و بودجه استان گلستان به شرکت آب منطقه ای استان ابلاغ و کمیته راهبری متشکل از کارکنان شرکت آب منطقه ای استان، مشاوران کشوری و نمایندگان سازمان ها و نهادهای دست اندرکار همچون معاونت محیط زیست دریایی، امورعمرانی استانداری های گلستان و مازندران، بنادر و دریانوردی، مرکز ملی مطالعات و تحقیقات خزر و سازمان جنگل ها، مراتع و آبخیرداری تشکیل شد.
بر این اساس کارگروه نجات خلیج گرگان اقدامات خود برای نجات خلیج را آغاز کرده است اما بنا به اعتقاد شهرام فداکار مدیر کل دفتر سواحل و تالاب های سازمان محیط زیست، خلیج گرگان نیز مانند هر موجود زنده ای به استراحت و تنفس نیاز دارد و این رفتار طبیعی این اکوسیستم آبی است.وی در گفت و گو با خبرنگار علمی ایرنا گفت: رفتار خلیج گرگان کاملا به رفتار دریای خزر وابسته است، کارشناسان یک دوره حدود ۳۰ ساله را برای تغییرات تراز خزر در نظر می گیرند که این دوره روی خلیج گرگان هم اثر می گذارد و در این دوره ، کمترین تراز آب در خزر در سال های ۵۶ یا ۵۷ بوده که در آن سالها بخش زیادی از خلیج گرگان خشک و به تراز منهای ۲۸ رسیده بود یعنی پایین ترین تراز آبی که خزر در دوره های اخیر تجربه کرده است.وی افزود: از آن سال به بعد تراز آب خزر رو به افزایش گذاشته و بالا آمده است، حتی پیشروی خزر در خشکی موجب خسارت های زیادی هم شده بود، حدود ۸۰۰ کیلومتر مربع از عرصه خشکی خزر به زیر آب رفت و در استان مازندران حدود هزار و ۳۰۰ واحد مسکونی و ویلا به زیر آب رفت و چیزی حدود ۱۷ تا ۱۸ هزار هکتار عرصه کشاورزی تحت تاثیر قرار گرفت.فداکار ادامه داد: بنابراین خلیج گرگان در سال های ۵۶ یا ۵۷ خشک تر از الان بوده است، این رفتاری است که خلیج در دوره های مختلف داشته بنابراین نباید به روند طبیعی این اکوسیستم دست اندازی کنیم و اجازه دهیم روند طبیعی خودش را طی کند.
*** لایروبی خلیج گرگان نیازمند مطالعه
وی گفت: اکنون که خلیج گرگان در حال خشک شدن است اقدامات مختلفی را برای نجات آن پیشنهاد می کنند، در جلسات قبلی کمیته نجات خلیج گرگان و تالاب میانکاله قرار شد یک سری اقدامات اضطراری مورد بررسی قرار گیرد و برای هر کدام دلایل توجیهی ارائه و اجرای آنها اولویت بندی شود.فداکار با اشاره به اینکه یکی از آنها لایروبی خلیج و رودخانه های منتهی به آن است، تاکید کرد: البته انجام یا عدم انجام این کار نیازمند مطالعات علمی است و نتیجه این مطالعات نمره قابل قبولی برای اجرا دریافت نکرد.
*** کاهش تراز آب خزر مشکل اصلی خلیج گرگان
فداکار افزود: مشکل اصلی خلیج گرگان کاهش تراز آب خزر است که موجب پایین رفتن آب در این خلیج و خشک شدن بخشی از آن شده است، بر همین اساس برای اینکه آب بتواند وارد خلیج شود باید سطح خزر بالا بیاید تا سطح خلیج هم به تبع آن افزایش یابد لذا لایروبی نمی تواند این مشکل را برطرف کند.وی ادامه داد: اگر لایروبی انجام شود بنا به قانون طبیعی مربوطه در این زمینه، هیچ اتفاقی در خلیج نخواهد افتاد یعنی سطح آب در خلیج بالا نمی آید چون با این کار سطح دریای خزر بالا نمی آید و از آنجا که این دو به هم مرتبط هستند لذا هر سطحی که خزر بگیرد خلیج هم می گیرد به همین خاطر با لایروبی هزینه هنگفتی می شود اما آن بخش هایی از خلیج که آب ندارد آبگیری نخواهد شد به همین دلیل لایروبی مورد موافقت قرار نگرفت.
*** لایروبی آلودگی ها را برطرف نمی کند
مدیر کل دفتر سواحل و تالاب های سازمان محیط زیست گفت: افرادی که در کمیته ملی موافق لایروبی بودند عنوان می کردند به خاطر تجمع رسوبات در دهانه خلیج بهتر است لایروبی انجام شود تا آب بتواند بهتر در جریان باشد یعنی اگر آبی از دریای خزر وارد می شود مانعی سر راهش نباشد ضمن اینکه در خلیج گرگان آلودگی نیز تجمع پیدا نکند چون بخشی از این آلودگی که در رسوبات جمع شده با انجام لایروبی جمع می شود.وی گفت: این نظرات هم قابل رد شدن است چون اگر قرار باشد رسوباتی که در دهانه خلیج گرگان جمع شده اند با لایروبی جمع آوری شوند در مدت زمان کوتاهی با اولین بارندگی دوباره در دهانه رودخانه جمع می شوند چون مشکل از بالادست است.فداکار افزود: به علت از بین رفتن پوشش گیاهی در بالادست حوضه آبریز در زمان بارندگی حجم زیادی از رسوبات در خلیج دپو می شود بنابراین بهتر است برای مهار آن یک سری اقدامات در بالادست انجام شود.
وی ادامه داد: اقداماتی مانند نصب تله های رسوب گیر و افزایش پوشش گیاهی در بالادست حوضه آبخیز تا اجازه فرسایش به خاک داده نشود می تواند به کاهش حجم رسوبات در خلیج کمک کند.
*** اجازه تخلیه پساب ها به خلیج داده نشود
فداکار با اشاره به اینکه برای جلوگیری از ورود آلودگی به خلیج گرگان می توان یک سری اقدامات مدیریتی انجام داد گفت: به عنوان مثال تحت هیچ شرایطی اجازه تخلیه پساب های خانگی و صنعتی به رودخانه های منتهی به تالاب میانکاله و خلیج گرگان داده نشود لذا یک سری اقدامات مدیریتی می تواند بسیار منطقی مانع تجمع رسوبات و ورود آلودگی به خلیج شود از این رو لایروبی تحت الشعاع قرار می گیرد.وی اظهار کرد: در واقع این کار به فکر کردن بیشتری نیاز دارد، حال اگر دلایل توجیهی قانع کننده ای برای اجرای لایروبی ارائه شود تا نظرات جمع را تامین کند ؛ اجرا خواهد شد اما تاکنون این نظرات ارائه نشده و نتوانسته اکثریت افراد شرکت کننده در کمیته تخصصی نجات خلیج گرگان را قانع کند.فداکار ادامه داد: بر همین اساس به موارد دیگری فکر شده بود مانند انتقال آب از نکا رود به بخش غربی تالاب میانکاله و حفر کانال در میانه شبه جزیره میانکاله و هدایت آب از دریای خزر به بخش میانی تالاب که آنها هم به علت عدم ارائه دلایل توجیهی مورد قبول قرار نگرفتند.
وی اظهار کرد: نتیجه مطالعات انجام شده بر روی این اقدامات نظر اعضای کمیته نجات خلیج گرگان را تامین نکرد چون مشکل اساسی این خلیج پایین آمدن آب است که با اجرای این اقدامات تامین نمی شود چون اگر به هر طریقی آب وارد خلیج شود باز هم از دهانه آن خارج و وارد خزر می شود و تراز دوباره ثابت می ماند دهانه خلیج را که نمی شود بست و مانند یک حوض آب وارد آن کرد.فداکار تاکید کرد: مهمترین اتفاقی که باید رخ دهد تا خلیج گرگان از این وضعیت خارج شود بالا آمدن تراز آب دریای خزر است.
*** تراز آب خزر در حال بالا آمدن است
مدیر کل دفتر سواحل و تالاب های سازمان محیط زیست گفت: مطالعات مرکز همکاری های هواشناسی خزر نشان می دهد سرعت کاهش تراز خزر در سال ۲۰۱۷ متوقف شده و در حال تغییر جهت دادن است یعنی تراز دوباره در حال بالا آمدن است ، یعنی محاسبات بالا آمدن آب را نشان می دهد.وی افزود: بنابراین وقتی این اتفاق در حال رخ دادن است پس اجازه دهیم که تالاب رفتار دوره ای خودش را تکرار کند یعنی عادت طبیعی خود را در پیش گیرد، با توجه به اینکه در سال ۱۳۵۵ و ۱۳۵۶تراز خزر حدود یک متر و ۲۰ سانت کمتر از شرایط فعلی بود و هیچ اتفاق محیط زیستی خطرناکی رخ نداد، این رفتار این اکوسیستم تالابی است که دوره ای آب از آن می افتد و دوباره وارد می شود.فداکار تاکید کرد: بهترین کار این است که ما خود را با شرایط تالاب وفق دهیم فرض کنیم این یک موجود زنده است و چنین رفتاری دارد بنابراین بهره برداران تالاب باید خودشان را با تالاب سازگار کنند نه اینکه با دخل و تصرف در این رفتار طبیعی تغییر ایجاد کنند و بخواهند که تالاب رفتارش را با آنها هماهنگ کند.
*** دقت در ورود آب به تالاب بسیار حایز اهمیت است
وی گفت: اگر قرار باشد آب را با سرعت و جهت خاصی وارد تالاب کنیم کیفیت آب تالاب به هم می خورد که در این صورت تنوع زیستی آن تغییر می کند زیرا کیفیت آب در حفظ این اکوسیستم بسیار مهم است مثلا ممکن است شوری، PH ، دمای آب ، سرعت آب در تالاب تغییر کند و کدورت به هم بخورد چون با این کار انرژی مضاعف و دستی وارد تالاب می کنیم.فداکار افزود: این تغییرات دست به دست هم می دهند و کیفیت آب تالاب را به هم می زنند و در این صورت شبکه حیاتی تالاب تحت تاثیر قرار می گیرد و دیگر آن تالاب قبلی نخواهد بود و ممکن است به اکوسیستم دیگری تبدیل شود.
وی اظهار کرد: سالها است که بهره برداران و صیادان از آن بهره برداری می کنند حال اجازه دهند چند سال استراحت کند در واقع صیادان باید تحمل کنند و نباید توقع داشته باشند که این یک مجموعه آبی است که به طور مداوم از آن بهره برداری کنند و هیچ کاری هم برای حفاظت آن انجام ندهند.وی افزود: این منطقی و عادلانه نیست، حتی در کشاورزی به ازای هر چهار سال برداشت از زمین یک سال فرصت تنفس و بازسازی به زمین داده می شود اما به نظر می رسد این نگاه در بهره برداران تالاب میانکاله و خلیج گرگان وجود ندارد.
*** خلیج گرگان عامل گرد و غبار نیست
وی ادامه داد: موضوعی که اکنون درباره خلیج گرگان مطرح است بحث بهره برداری شیلاتی و انتشار ریزگرد است اما مطالعات نشان می دهد ذراتی که در رسوبات وجود دارد زیر حدی هستند که بتوانند بر اثر توفان های گرد و غبار منتشر شوند و این نشان می دهد که این نمی تواند عامل گرد و غبار باشد بنابراین بحران گرد و غبار توسط خلیج گرگان منتفی می شود پس باید اجازه دهیم تالاب شرایط خودش را حفظ کند.فداکار گفت: مطالعات نشان می دهد تالاب میانکاله و خلیج گرگان در سال ۵۶ کمترین تراز را داشته و سال ۷۷ دوباره بالا آمده است و از همین سال شروع به پایین رفتن کرد ، این نشان می دهد که یک نوسان دوره ای دارد درست مانند رفتار خزر که همین نوسان را در دوره های مختلف دارد.وی افزود: چون دریای خزر این رفتار را دارد در نتیجه تمام خلیج ها و تالاب های وابسته به آن همین رفتار را دارند اما فشار دیگری که روی خلیج گرگان وجود دارد این است که تمام آب شیرینی که از بالادست وارد آن می شد از آن گرفته شد که باید به این مساله با جدیت بیشتری پرداخته شود، یعنی اجازه داده شود حقابه تالاب در اختیارش قرار گیرد و آب شیرین وارد آن شود.
*** کاهش ورودی آب شیرین به تالاب میانکاله
مدیر کل دفتر سواحل و تالاب های سازمان محیط زیست درباره تاثیر بارندگی های اخیر بر خلیج گرگان گفت: اگر بارندگی ها وارد خلیج شود تاثیر مثبتی خواهد داشت در غیر این صورت به حال خلیج تاثیری ندارد.وی افزود: وقتی که میزان ورودی آب شیرین به تالاب از ۱۰ متر مکعب بر ثانیه به دو متر مکعب بر ثانیه رسیده ، نشان می دهد که هر بارندگی که در حوضه آبخیز صورت می گیرد به این معنا نیست که در نهایت وارد خلیج می شود بلکه مورد استفاده های دیگر قرار می گیرد یا پشت مخازن سدها می ماند یا اینکه به مصرف کشاورزی می رسد به هر حال آنچه که دارد اتفاق می افتد این است که این آب وارد خلیج نمی شود.
*** حریم خزر حفظ شود
فداکار به پیشینه نوسانات آب خزر اشاره کرد و گفت: یک دوره حدود ۳۰ ساله را برای تغییرات تراز خزر در نظر می گیرند که این دوره روی خلیج گرگان هم اثر می گذارد، کمترین تراز آب در خزر در سال های ۵۶ یا ۵۷ بوده که در آن سالها بخش زیادی از خلیج گرگان خشک و به تراز منهای ۲۸ رسیده بود یعنی پایین ترین تراز آبی که خزر در دوره های اخیر تجربه کرده است.وی افزود: از آن سال به بعد تراز آب خزر رو به افزایش گذاشته و بالا آمده است، حتی پیشروی خزر در خشکی موجب خسارت های زیادی هم شده بود، حدود ۸۰۰ کیلومتر مربع از عرصه خشکی خزر به زیر آب رفت و در استان مازندران حدود هزار و ۳۰۰ واحد مسکونی و ویلا به زیر آب رفت و چیزی حدود ۱۷ تا ۱۸ هزار هکتار عرصه کشاورزی تحت تاثیر قرار گرفت.فداکار تاکید کرد: این به آن معنا است که باید توجه کنیم نوسانات آب خزر چه بالا بیاید و چه پایین، خساراتی را وارد می کند و اینجاست که نیاز به رعایت حریم دریای خزر ضروری است تا آب فرصت بالا و پایین رفتن بدون ایجاد خسارت داشته باشد، این تصور نباید وجود داشته باشد که چون اکنون تراز در حال کاهش است و زمین از دریا استحصال می شود به تصرف اراضی ساحلی هجوم بیاورند چون مطمئن باشند در دوره بعد دریا پیشروی خواهد کرد و این عرصه ها به زیر آب می رود.
مدیر کل دفتر سواحل تالاب های سازمان محیط زیست تاکید کرد: این رفتار طبیعی دریای خزر است و باید به آن احترام بگذاریم و اجازه دهیم حریمی را برای پیشروی و پسروی آب داشته باشد.فداکار گفت: در سال ۵۶ یا ۵۷ نیز حدود ۷۰ درصد از خلیج گرگان خشک شد و به تراز منهای ۲۸ رسیده بود اما در شرایط فعلی تراز آن بر روی منهای ۲۶ است یعنی در سال ۵۷ بیش از یک متر آب پایین تر از شرایط فعلی بوده به عبارتی خشک تر از الان بوده است ، این رفتاری است که خلیج در دوره های مختلف داشته است.وی افزود: اما نگرانی این است چون ورود آب از بالادست قطع شده و آبی که رسوبات را از دهانه خلیج پاک می کرده دیگر وجود ندارد، رسوبات در حال جمع شدن در خلیج هستند لذا نیاز است در اولین قدم حقابه تالاب تامین شود که کمیته طرح نجات خلیج گرگان و تالاب میانکاله می تواند برخی از این حق و حقوق ها و کارکردهایی که می تواند منجر به احیای تالاب شود را تامین کند.
وی گفت: ضمن اینکه برآوردها نشان می دهد در سال ۲۰۱۷ روند پایین رفتن آب کاهش یافته است یعنی اینکه از ۱۸ سانتی متر کاهش تراز در سال به حدود ۱۲ سانتیمتر رسیده و این به آن معنا است که حدود هفت تا هشت سانتیمتر به تراز اضافه شده است یعنی امید بر این است که کاهش متوقف شود و روند افزایش تراز ادامه یابد.
منبع: بهارنیوز
