یکی از مهم‌ترین ریشه‌های شکل‌گیری نهضت جنگل، مبارزه با چپاول روس‌های تزاری در گیلان و افسارگسیختگی قزاق‌های روس در سال‌های ۱۲۹۳ و ۹۴ بود که حق مردم را می‌خوردند. هفت سال مبارزه میرزا و یارانش، تقسیم‌بندی‌های مختلفی دارد اما در اسناد مختلف نهضت به چهار کشور اشاره شده که شامل روس‌ها، آلمان‌ها، عثمانی‌ها و چک‌ها می‌شوند که نهضت جنگل با آنها مراوداتی نیز داشته است.
یکی از مهم‌ترین ریشه‌های شکل‌گیری نهضت جنگل، مبارزه با چپاول روس‌های تزاری در گیلان و افسارگسیختگی قزاق‌های روس در سال‌های ۱۲۹۳ و ۹۴ بود که حق مردم را می‌خوردند. هفت سال مبارزه میرزا و یارانش، تقسیم‌بندی‌های مختلفی دارد اما در اسناد مختلف نهضت به چهار کشور اشاره شده که شامل روس‌ها، آلمان‌ها، عثمانی‌ها و چک‌ها می‌شوند که نهضت جنگل با آنها مراوداتی نیز داشته است.
«به چند لحاظ نهضت جنگل ویژگی‌های منحصر به فردی دارد که مهم‌ترین آنها به دلیل محتوای اعتقادی آن است و ارزش‌های اسلامی و ملی را توامان پیش می‌برد. از سوی دیگر، در برهه جنگ جهانی اول، نوع جنگ و مبارزه نهضت جنگل، چریکی بود. میرزا با هفده نفر قیام کرد و بعد از جای جای کشور، نیروها به صورت خودجوش به او پیوستند. او هرگز یک ارتش نظام‌یافته نداشت و قیام او برپایه جنگ‌های چریکی و پارتیزانی بود.»
مجید رحمانی، مولف کتاب «ابعاد بین‌المللی نهضت جنگل»، با بیان مطلب فوق، در ادامه درباره رابطه میرزا کوچک‌خان با مشروطه‌خواهان گفت: میرزا کوچک خان از رهبران مشروطه در گیلان بود اما بعد از به قهقرا رفتن آرمان‌های اولیه مشروطه‌خواهان، او در راستای همان نگاه اولیه مشروطه‌خواهان در گیلان قیام کرد. و می‌توان گفت اولین و بزرگترین جنبش مردمی برای احقاق حق مردم، بعد از نهضت مشروطه، نهضت جنگل است.
این پژوهشگر در رابطه با ارتباط نهضت جنگل با بیگانگان گفت: یکی از مهم‌ترین ریشه‌های شکل‌گیری بهضت جنگل، مبارزه با چپاول روس‌های تزاری در گیلان و افسارگسیختگی قزاق‌های روس در سال‌های ۱۲۹۳ و ۹۴ بود که حق مردم را می‌خوردند. هفت سال مبارزه میرزا و یارانش، تقسیم‌بندی‌های مختلفی دارد که از منظر ابعاد بین‌المللی، نهضت جنگل را به چهار محور تقسیم کرده‌اند؛ اما در اسناد مختلف نهضت به چهار کشور اشاره شده که شامل روس‌ها، آلمان‌ها، عثمانی‌ها و چک‌ها می‌شوند که نهضت جنگل با آنها مراوداتی داشته است.
او تصریح کرد: ایران بعد از قرارداد ۱۹۰۷، تحت سلطه نیروهای بیگانه بود و حکومت مرکزی قدرت کمی در کشور داشت. به نوعی می‌توان گفت که شمال کشور، تحت سلطه روسیه و جنوب در تسلط انگلیس بود. حتی کنسول روس در شمال، به نوعی حاکم ایران بود و مردم دل خوشی از آنها نداشتند. اما همزمان با نهضت جنگل، انقلاب روسیه هم شکل گرفت که شعارهای برابری، عدالت‌خواهی و… در دوره اول شکل‌گیری‌اش با شعارهای نهضت جنگل هم‌سو بود.
رحمانی در ادامه فعالیت نهضت جنگل را به چهار دوره تقسیم کرد و توضیح داد: دوره اول از ۱۲۹۴ شروع می‌شود که میرزا با چند نیروی داوطلب به رشت وارد می‌شود و در جنگی عبدالرزاق شفتی را شکست می‌دهد و در جنگی دیگر، نصرالله خان تالش را. این دوره، دوره پیروزی‌های میرزا است. در دوره دوم، نهضت جنگل دوباره در فومنات بازیابی می‌شود. چند جنگ شکل می‌گیرد که مهم‌ترینش، جنگ با مفاخرالملک است.
پشت صحنه اغلب این جنگ‌ها، روس‌ها هستند که دیگران را به جنگ با میرزا تطمیع می‌کنند. در نهایت و در همین دوره است که با انقلاب روسیه، با خروج روس‌ها از ایران مواجه هستیم و میرزا با همراهی هیات اتحاد اسلام، وارد معاهده با روس‌ها می‌شود. شاید به خاطر همین نکته که علمای اسلامی در راس حکومت بودند و میرزا به نوعی مجری تصمیم‌گیری‌های آنها بود، برخی معتقدند که نهضت جنگل را می‌توان یک نمونه مینیاتوری حکومت جمهوری اسلامی دانست.
وی افزود: دوره سوم، پس از جنگ منجیل شکل می‌گیرد. پس از اینکه میرزا با قوای مشترک ایران و روس وارد جنگ می‌شود. در این دوره دکتر حشمت، اعدام می‌شود و نهضت جنگل به شرق می‌گریزد و پراکندگی موقت در نهضت جنگل دیده می‌شود. حاج احمد کسمایی هم در این دوره از میرزا جدا می‌شود. در دوره چهارم، میرزا به بازیابی نیروهای جنگل می‌پردازد.
همزمان با این اتفاق، ارتش سرخ برای حمله به نیروهای انگلیسی که انزلی را به اشغال خود درآورده بودند، به این شهر حمله کردند که منجر به عقب‌نشینی انگلیس‌ها به قزوین شد. در این دوره، قسمتی از جنگلی‌ها به بلشویک‌ها متمایل شدند و میرزا هم با شرایط و معاهداتی، وارد همکاری با بلشویک‌ها شد. اما به تدریج اعتقادات ضد دینی بلشویک‌ها مشخص شد و اینکه آنها به ترویج عقاید خودشان پرداختند. میرزا یک ماه و اندی به عنوان رئیس جمهوری گیلان با آنها به همکاری پرداخت و بعد هم این همکاری از هم گسست.
رحمانی تاکید کرد: در دوره‌ای که حکومت مرکزی قدرت دفاع از مردم خودش را نداشت و ایران، زیر چکمه‌های انگلیس و روس له می‌شد، نهضت جنگل، تلاشی برای احقاق حق مردم ایران بود. اما رضاخان که افتخار خودش را یکپارچگی حکومت ایران می‌دانست، برخورد سرکوب‌گرانه‌ای با نهضت جنگل داشت و حتی به تطمیع برخی از یاران میرزا پرداخت.
نویسنده کتاب «ابعاد بین‌المللی نهضت جنگل» درباره حضور نیروهای خارجی در جمع یاران میرزا گفت: در پایان جنگ جهانی اول، گیلان موقعیت ژئوپلتیک داشت و از گیلان به عنوان دروازه اروپا یاد می‌کردند. بسیاری از اسرای جنگ جهانی دوم، بعد از آزادی به صورت خودجوش و به خاطر اهداف ضد استعماری نهضت جنگل، جذب شخصیت و وارستگی میرزا می‌شدند.
به همین دلیل است که میرزا یارانی از کشورهای عثمانی، قفقاز، فرانسه، اتریش و حتی آلمان دارد. و حتی یکی از یاران آلمانی میرزا به نام گائوک به همراه میرصالح مظفرزاده، برای معاهده با بلشویک‌ها به مسکو می‌رود. برخی از این افراد در بعضی از جنگ‌ها، کمک‌های نظامی هم می‌کردند. البته در جنگ جهانی اول، نهضت جنگل و آلمان، دشمن مشترک روس و انگلیس بودند. البته به طور عملی در معادلات جهانی، هیچ همکاری سازمان‌یافته‌ای بین نهضت جنگل و نیروهای آلمانی وجود ندارد.
وی در ادامه توضیح داد: گاهی سران جنگل را به عدم شناخت مواضع بین‌المللی محکوم می‌کنند. در حالی که ما در روزنامه جنگل با اسناد تحلیل‌های سیاسی آنها نسبت به اوضاع منطقه مواجه می‌شویم. اما در برسی اسناد تاریخی و شخصیت‌ها باید مجهز به علم هرمنوتیک بود.
تحلیل‌های سیاسی میرزا و یارانش را هم باید با توجه به کمبود اطلاعات در آن روزگار و تکیه بر ابزاری نظیر نامه و پیک و … بررسی کرد. از سوی دیگر، نهضت جنگل در یک دوره پرآشوب جنگ جهانی اتفاق افتاد. در ایران هم در همین دوره، چند نخست‌وزیر عوض شد. به نوعی می‌توان گفت که جهان هم در این دوره، پرتلاطم تغییر بود.
رحمانی در پایان خاطرنشان کرد: رضا خان که حکومت دست‌نشانده انگلیس را به دست می‌گیرد، از میرزا می‌خواهد که سلاح را تحویل دهد. میرزا حاضر به تحویل سلاح نمی‌شود و عقب‌نشینی می‌کند. چون بنای میرزا، عدم مبارزه با نیروهای داخلی و مسلمان است.
در نهایت در راستای عقب‌نشینی‌های متعدد، در شبی عاشوراگونه به همه یارانش می‌گوید که بروند. به امید این که روزی دوباره یارانش را بازیابی کند. چون پیش از آن هم، یاران میرزا، دو-سه بار پراکنده و بازیابی شده بودند. و در نهایت میرزا با دوست صمیمی‌اش گائوک در کوه‌های خلخال یخ زد و سر بریده‌اش را به عنوان هدیه‌ای برای رضاخان فرستادند.
منبع : ایبنا
