بایگانی ماه : جولای, 2017

عزت‌الله انتظامی(۱۳۰۳) بازیگر و هنرمندی که خاطرات ما در سینما با نقش آفرینی‌های او گره خورده در ٩۴ سالگی هنوز سر زنده، شاداب، شوخ طبع و طناز است. هنرمند بی‌بدیلی که از نوجوانی با شیفتگی روی سن تئاتر پا گذاشت و به‌تدریج به یکی از شاخص‌ترین استعداد‌های تئاتر و سپس سینمای ایران تبدیل شد. بازیگری که شیفته و شیدای هنر ملی است و با هر گامش در تئاتر ایران نشان داد قادر است هنر نمایش در ایران را غنا ببخشد. عزت‌الله انتظامی این پر کارترین بازیگر تئاتر که با نقش کوتاهی در واریته بهاری قدم به پرده نقره‌ای گذاشت با بازی در فیلم نوگرای گاو شخصیت اصلی مورد نظر غلامحسین ساعدی در نمایشنامه عزاداران بیل را به زیبا‌ترین شکل ممکن جان داد.

 

انتظامی که بسیاری از مردم او را با خان مظفر در هزار دستان به یاد می‌آورند بارها توانست به شخصیت‌های قجری خالق ذهن کارگردانان خوش فکر سینمای ایران جان بدهد، به‌گونه‌ای که شاید بسیاری از ما نتوانیم ناصرالدین شاه قاجار را بدون چهره استاد در ذهن خود به تصور بکشیم.! انتظامی در طول دوران بازیگری‌اش باتوانایی بسیار نقش‌های ماندگاری خلق کرد؛ شخصیت پشت هم انداز، بی‌وجدان، فریبکار و تازه به دوران رسیده در آقای هالو، دایره مینا، اجاره‌نشین‌ها، هامون وبازیچه؛ آدم ناپاک و حریص در بانو و روز فرشته؛ شخصیت گردن کلفت، نفوذناپذیر و مغرور در کمال الملک، ناصرالدین شاه آکتور سینما و هزاردستان، عاشق درمانده و حیران در روسری آبی، گاو و شب، شخصیت خوش مشربِ عجیب و پر رمز و راز در خانه‌ای روی آب و گاو خونی و مرد سبک سرِ ساده لوح در حاجی واشنگتن.

عزت‌الله انتظامی در طول سالیان سال بارها ما را حیرت زده نقش آفرینی هایش کرد. با وجود ناملایمات هم و غمش اعتلای هنر تئاتر و ارتقای سینمای کشورش بوده و بارها برای هر چه بهتر شدن وضعیت آنها کوشیده‌است. در سالروز تولدش مهمان او در آپارتمان زیبایش در شمیران شدیم؛ جایی که بازیگر محبوب‌مان در کنار همسر مهربان و فرزند هنرمندش، مجید انتظامی زندگی پر مهرو محبتی دارند.

چرا به پیش پرده خوانی علاقه‌مند شده‌بودید؟

دوست داشتم؛ چون یک مولفه ایرانی داشت. آن قدر به پیش پرده خوانی علاقه داشتم که برای عنوان موضوع رساله نظری‌ام در دانشکده هنرهای زیبای دانشگاه تهران پیش پرده خوانی را انتخاب کردم.

 در کودکی کدام مدرسه می‌رفتید؟ آیا خاطره‌ای از مدرسه و همشاگردی های‌تان دارید؟

در هنرستان صنعتی که مدرسه آلمانی‌ها هم بود درس خواندم. خیلی اهل شیطنت بودم. بازیگوشی‌هایم حد نداشت.یکی از همشاگردی هایم به نام مجید، بچه اعیان و البته خوش قلبی بود. مجید همیشه جیب‌هایش پر از آجیل بود و چون کنار من می‌نشست همیشه به من می‌گفت تو آن‌طرف بنشین و از جیب من خوراکی بردار.با هم می‌خوردیم. او طوری خوراکی‌ها را در جیبش می‌ریخت که بتوانیم سرکلاس و زمانی که معلم درس می‌دهد از آنها بخوریم.، گاهی معلم می‌دید و می‌گفت آهای! آن گوشه چی می‌خورید ؟! ما تا می‌دیدیم معلم فهمیده خودمان را به آن راه می‌زدیم. از این دست شیطنت‌ها خیلی در مدرسه داشتم.

شما پس از کلی اجرا و تجربه اندوزی در تماشاخانه کشور و تئاترهای پارس و گیتی لاله زار در سال ١٣٣٢ برای تحصیل به مدرسه شبانه تئاتر و سینمای «فولکس هوخ شوله» در هانوفر آلمان رفتید. فضای آن مدرسه چگونه بود. استادان‌تان چه کسانی بودند؟

آنجا چهار سال پیش هم به‌عنوان اثر ملی به ثبت رسید. تئاتر فردوسی هم از دهه ۲۰فعال بود و نوشین در آنجا متن‌هایی از شاهنامه را اجرا می‌کرد، اما بعدها اصغر تفکری آنجا را خرید و نمایش‌های مردم پسند و پر مخاطبی در آن اجرا می‌کرد. در تئاتر باربد هم علاوه بر اجرای نمایش، کنسرت اجرا می‌شد. مؤسس این تئاتر اسماعیل مهرتاش بود. مهرتاش آثاری متناسب با فرهنگ کهن ایران اجرا می‌کرد و مردم خیلی از نمایش‌های او استقبال می‌کردند. تئاتر نصر هم روبه‌روی کوچه بوشهری لاله زار بخشی از مجموعه گراند هتل بود.

سیدعلی خان نصر که او را باید پدر تئاتر ایران لقب داد و مؤسس کمدی ایرانی در نمایش هم هست، آنجا را تاسیس کرد. او بود که برای نخستین بار وسایل گریم را به ایران آورد و در سال ١٣٢٨ هم هنرستان هنرپیشگی را به راه انداخت. دو تئاتر سعدی و کسری را دورتر از لاله‌زار یعنی در خیابان جمهوری و پیچ شمیران ساختند.این دو نمایش‌خانه خیلی مجهز و مدرن بودند، اما به‌خاطر فضای ازدحام و شلوغی لاله زار کمی از این خیابان فاصله داشتند. البته مخاطبان این نمایش‌خانه‌ها هم مردمی بودند که کمی آن‌طرف‌تر تئاتر می‌دیدند و سپس خود را برای اجراهایی دیگر به این تماشاخانه‌ها می‌رساندند.

 ماجرای بازی شما در نمایش آرشین مالالان چه بود؟

از عوامل فرعی نمایش آرشین مالالان بودم، اما چند روز پیش از اجرای نمایش خبر آمد که کاظم تهرانچی که قرار بود نقش اصلی نمایش را که نامش عسگر بود بازی کند، بر اثر اسکی دچار آسیب دیدگی شده است. ماجرا آن قدر جدی بود که کارگردان نمایش می‌خواست نمایش را به‌خاطر این آسیب دیدگی تعطیل کند، اما اصرار کردم که از من تست بگیرد. او را قانع کردم که در نقش عسگر بازی کنم. او آن قدر از بازی ام راضی بود که وقتی تهرانچی خوب شد بازهم نقش اصلی را ادامه دادم.

 اولین نمایشی که کارگردانی کردید نمایش «رانده وو» در اواخر دهه ۳۰ بود که در آن به جز خودتان اسماعیل شنگله و عزت پریان هم در آن بازی کردند. همان زمان نمایش خانه اجاره‌ای را هم کارگردانی کردید که در آن محمد علی کشاورز، علی نصیریان، جعفر والی، علی آزاد و عزت پریان بازی کردند. گروه‌تان را چطور انتخاب و جمع کردید؟

خب! عموما با هم کار می‌کردیم. گاهی در نمایش‌های علی نصیریان بازی می‌کردیم و گاهی هم در نمایش‌های زنده یاد جعفر والی.از طرفی؛ علاقه به کارگردانی هم داشتم.بنابراین وقتی تصمیم گرفتم خانه اجاره‌ای را کارگردانی کنم اینطور نبود که گروهی را از صفر تشکل دهیم. همه دور هم بودیم و در‌واقع؛ همه اوستای کار بودند.

بعد از واریته بهاری دیگر در فیلمی بازی نکردید و بیشتر خودتان را وقف تئاتر کردید و یکی از پرکارترین بازیگران و کارگردانان تئاتر در سال‌های دهه ۳۰ و ۴۰ شدید تا اینکه داریوش مهرجویی برای بازی در فیلم گاو که متن آن را غلامحسین ساعدی به نام عزاداران بَیَل نوشته بود و شما نمایش آن را پیش تر اجرا کرده بودید، شما را دعوت کرد. چرا مهرجویی دوست داشت شما نقش اول آن فیلم را بازی کنید. چه تمرین‌هایی برای بازی در نقش مش حسن کردید؟

آقای داریوش مهرجویی پس از پایان تحصیلات در آمریکا به ایران بازگشتند و بعد از ساخت یک فیلم به فکرشان رسید که متن نمایشنامه عزاداران بیل غلامحسین ساعدی را به فیلم تبدیل کنند. محور آن شخصیت کسی بود که پس از گم شدن ظاهری و در اصل کشته شدن گاوش که آن را خیلی دوست داشت، آن قدر به هم می‌ریزد که فکر می‌کند خودش گاو است و در غم دوری گاو به‌تدریج تبدیل به حیوان می‌شود. برای بازی در این فیلم مرا به آقای مهرجویی پیشنهاد داده بودند. وقتی در مورد متن با داریوش صحبت کردیم به ایشان گفتم که لازم می‌دانم مدتی با یک گاو تنها باشم و حرکات و رفتارهای آن را تقلید کنم. دور و اطراف تهران گاوی گیر آوردیم و مدتی این کار را کردم، یعنی یونجه خوردن گاو، نوع نگاهش به اطراف، راه رفتن اش، گردن چرخاندنش و حرکات ریزش را زیرنظر گرفتم. می‌خواستم در آن فیلم تبدیل به گاو شوم. هر حرکت گاو برایم سؤال برانگیز بود و با دقت کارها و کوچک‌ترین رفتارش را زیرنظر داشتم. هنگام بازی حس می‌کردم خودم نیستم؛ گاو می‌نشست، من می‌نشستم، می‌خوابید، می‌خوابیدم، راه می‌رفت با او راه می‌رفتم.

 برای بازی در فیلم گاو، جشنواره شیکاگو جایزه هوگو نقره‌ای بهترین بازیگر نقش اول مرد را در سال ١٣۵٠ به شما داد. چه ویژگی‌هایی از بازی شما داوران را شگفت زده کرده بود؟

جذابیت ماجرا برای داوران شیکاگو این بود که مرا بسیار نزدیک به نقش دیده بودند. برای آنها جالب بود که بازیگری تا این حد خود را به گاو نزدیک کرده باشد. در فیلم گاو را می‌شستم، ادایش را در می‌آوردم و به نوعی عاشق گاوم بودم.

چند بار گفته‌ام و یک‌بار هم به مناسبت تولد مهرجویی نوشته‌ام این داریوش بود که من را از تئاتر به سینما آورد. از هر کس بپرسید که انتظامی قبل از انقلاب در چه فیلم‌هایی بازی کرده است حتما به شما می‌گوید «گاو»، «آقای ‌هالو»، «پستچی». خب، هر سه اینها متعلق به مهرجویی هستند. یعنی اینکه همه مرا با کارهای او می‌شناسند. بعد از آن هم که «شیرک» بود و «دایره مینا» و «مدرسه‌ای که می‌رفتیم» و «بانو». من بابت خودم نمی‌گویم ولی واقعا هر کدام از این فیلم‌ها یک سند افتخار برای سینمای ایران هستند و این سندهای افتخار قبل از همه متعلق به داریوش هستند. به همین‌خاطر است که به همه می‌گویم قدر داریوش مهرجویی را بدانید.

در همان خانه خالی کار می‌کردیم که در اوایل فیلم می‌بینیم. فرشی می‌آوردم و در گوشه‌ای می‌انداختم تا بتوانم موقعی که فیلمبرداری نیست، روی آن بخوابم. وقتی فیلمبرداری هامون شروع شد، هنوز برای عمل جراحی نرفته بودم. دکتر گفته بود که چهار روز در بیمارستان بستری هستی و یک هفته هم باید در خانه استراحت کنی. بعد بلند می‌شوی و راه می‌افتی.بنابراین تصورم این بود که دو هفته بعد دوباره سر کارم و در این مدت هم آنها صحنه‌های دیگر را می‌گیرند. البته قبل از اینکه برای جراحی بروم، صحنه دفتر وکالت مرا (در دفتر پخش‌ایران)گرفتند که حدود یک هفته طول کشید. در این صحنه بود که شخصیت وکیل کاملاً شناسانده می‌شود، ولی آن را به کلی حذف کردند که به حضورم در این فیلم لطمه اساسی زد.

    تا چه حد با ویژگی‌های شغل وکالت آشنایی داشتید ؟

پیش از عمل جراحی، یکی از دوستان مرا به دادگاه خانواده معرفی کرد، اما فردی که مسئول آن جا بود با حضور من در جلسات دادگاه مخالفت کرد. حق هم داشت، به هر حال مسائل خصوصی زندگی مردم در این دادگاه‌ها مطرح می‌شود. برایش انگیزه‌ام را توضیح دادم و بالاخره موافقت کرد. یک هفته تمام صبح تا بعد از ظهر می‌رفتم و دادگاه‌ها را تماشا می‌کردم. مهرجویی هم می‌دانست.

شما یکی از پرکارترین بازیگران تئاتر کشور هستید و نمایش‌های فراوانی بازی کردید. برخی از این نمایش‌ها ضبط و در تلویزیون هم پخش می‌شدند. البته بعدها هم نمایش‌های تلویزیونی زیادی بازی کردید.مردم کوچه و بازار که شما را می‌دیدند چه واکنش‌هایی داشتند؟

طبعا وقتی کسی نقشی را بازی می‌کند آن نقش و مهم‌تر از آن؛ تیمی را که با آن کار می‌کند حتما پسندیده است. از کار با آقای هدایت و محمد اعلامی و نقش‌هایم در محاکمه و زندگی راضی هستم، اما خب، هزار دستان و کار با علی حاتمی نازنین چیز دیگری بود. علی رفیق بود، یک کارگردان بزرگ بود، یک شاعر بود، عاشق مردم بود. بسیار هم انسان دقیق، موشکاف و اهل مطالعه‌ای بود. در فیلم‌های او همه‌‌چیز سرجایش بود. امکان نداشت اشتباهی در کار او پیدا کنید.

همه‌‌چیز در هزار دستان سخت اما شیرین بود؛ از نقشی که داشتم تا گریم سنگینی که روی صورتم اجرا شد. گرمای اسفنج‌هایی که در لباسم گذاشته بودند تا چاق به‌نظر بیایم کلافه‌ام می‌کرد. راضی کردن علی هم که اصلا آسان نبود، اما کار با دوستان عزیزم- خدایش بیامرزد- داوود رشیدی و خدا حفظشان کند- علی نصیریان، جمشید مشایخی و محمدعلی کشاورز خیلی برایم شیرین بود.

نوع کار کیمیایی مختص خودش است که بسیار برایم ارزشمند وقابل احترام است. خوشحالم که در پرونده‌ام چنین فیلمی را دارم.کیمیایی بچه پایین شهر است و فیلم‌هایش هم با مردم ارتباط برقرار می‌کند. او سر فیلمبرداری حکم مانندعلی حاتمی وقتی می‌خواست نکته‌ای را تذکر دهد، می‌آمد جلو و دم گوشم می‌گفت. هیچ وقت ندیدم بلند حرف بزند. کیمیایی به سن وسال ما نگاه می‌کرد و حواسش به خیلی چیزها بود. او دست افراد را باز می‌گذاشت.

راستی یادتان است که وقتی مجید، پسرتان به دنیا آمد شما سر اجرای کدام نمایش بودید ؟

آن زمان در تئاتر سعدی کار می‌کردم. به من خبر دادند که همسرت وضع حمل کرده و پسری به دنیا آورده است. از نام مجید خیلی خوشم می‌آمد و پیشنهاد دادم نامش را مجید گذاشتیم.

مجید را سر صحنه می‌بردید؟

زمانی که کودک بود، گاه که چاره‌ای نبود او را با خودم سر صحنه می‌بردم. پنج سالش که بود گوشه‌ای از صحنه برایش یک صندلی می‌گذاشتیم به‌طوری که تماشاچیان او را نبینند. این کار به این خاطر بود که هم مجید ما را ببیند و هم سرش گرم شود و سر و صدا نکند و هم اینکه جلوی چشم ما باشد و جایی نرود، اما حواس‌مان بود که یک وقت پا نشود وارد صحنه شود.

 چرا مجید را تشویق نکردید مثل خودتان بازیگر شود؟

شهاب عموی مجید ویولن سل می‌زد. مجید هم او را می‌دید و خیلی به موسیقی علاقه‌مند بود و دوست داشت ویولن بزند، اما بعدها به ساز ابوا که بیشتر شبیه به سرنای خودمان بود علاقه پیدا کرد.

سال‌هاست که پدر بزرگ شده‌اید. از بین نوه‌های‌تان کدامیک را بیشتر دوست دارید؟

دو تا نوه دارم؛ سروش و گلنوش. هر دو را هم خیلی و به یک اندازه دوست دارم.

مجید انتظامی فرزند شما یکی از بهترین موزیسین‌های ایران هستند. از بین آهنگ‌هایی که ساخته و نواخته‌اند کدامیک را بیشتر دوست دارید؟

مجید یک‌بار مرا در ماشین نشاند و گفت یکی از آهنگ‌هایی را که کار کرده‌ام می‌گذارم، گوش کن. من هم نشستم و گوش کردم. مجید رانندگی می‌کرد یک‌دفعه برگشت، دید دارم زار زار گریه می‌کنم. اثر کارش رویم آن قدر زیاد بود که نمی‌توانستم جلوی خودم را بگیرم. اسم آهنگ از کرخه تا راین بود. بعدها دیدم این آهنگ را در جاهای عمومی حتی آسانسورها هم گذاشته‌اند و مردم آن را از نوار فروشی‌ها می‌خرند و گوش می‌دهند. به‌نظرم اثرنفس‌گیری بود.

 بعد از سال‌ها شما و هم‌نسلان‌تان چه نگرشی به زندگی پیدا کرده‌اید؟ البته می‌دانم که برخی از هم نسلان پیشین شما دیگر در میان ما نیستند مثل خانم جمیله شیخی، جعفر والی، اسماعیل داورفر، جمشید لایق، مهین شهابی ولی خب برخی مثل آقای کشاورز، نصیریان، مشایخی، شنگله و یا خانم‌ها فخری خوروش، توران مهرزاد و فرزانه تأییدی هنوز در قید حیات هستند. سؤالم به‌طور مشخص این است که زندگی این نسل که خودتان هم جزو آن هستید در دوره کنونی به چه صورتی است؟

مسئولان باید به داد ما برسند. مقصر وضع کنونی و اسف بار برخی از بهترین هنرمندان کشور کسانی هستند که وقتی ما قدیمی‌های سینما پا به سن می‌گذاریم امکانات لازم را در اختیار ما قرار نمی‌دهند. ببینید همه می‌دانند که حقوق خیلی از هنرمندان هم نسل ما کفاف زندگی کنونی‌شان را نمی‌دهد. خیلی‌ها به سختی زندگی می‌کنند.

مسئولان امر باید بدانند که این جماعت که پیر و از کار افتاده می‌شوند نه حقوق کافی دارند و نه چیزی برای امرار معاش استاندارد در اختیارشان هست. بنابراین باید به قشر هنرمند کمک شود و زندگی‌شان تأمین شود تا نیازمند نباشند. خود من وقتی در موقعیت مدیریتی در اداره تئاتر بودم اهل کمک به دیگران بودم. همیشه فهرستی از اسامی هنرمندانی را که باید به آنها کمک می‌شد، تهیه کردم و از شهرداری و مراکزی مثل خانه هنرمندان پول گرفتم و ماهانه به تک تک آنها کمک مالی می‌کردم، به‌خصوص در شب عید.

    هم شما و هم فرزندتان مجید انتظامی از چهره‌های ماندگار ایران شده‌اید و نشان ویژه دریافت کرده‌اید. علت علاقه به شما و رسیدن به چنین نشان پر اهمیت و ملی چه بوده است؟

این مسائل ارتباط به مجموعه فعالیت‌های مان دارد که پس از سال‌ها فعالیت مورد توجه به‌خصوص مردم قرار گرفت و خب همین که به ما لطف داشتند از آنها وبه‌خصوص از مردم دوست داشتنی ایران سپاسگزارم.

اهالی سینما و تئاتر از استاد انتظامی می‌گویند

محمد علی کشاورز؛ بازیگر سینما

بهار با تولد تو بدرقه می‌شود

بهمن فرمان آرا؛ کارگردان سینما

آقای همیشه بازیگر

بهزاد فراهانی؛ کارگردان تئاتر و بازیگر تئاتر و سینما

صاحب سبک

داریوش مودبیان؛ کارگردان و بازیگر تئاتر

شگفتی صحنه

امانت دار اعتماد مردم

    سعید مروتی

متل قو، پاییز ۱۳۸۳٫ مهمان مسعود کیمیایی هستیم که چند روزی است فیلمبرداری «حکم» را شروع کرده. به همراه سردبیر روزنامه‌ای که در آن کار می‌کنم و رفیقم خسرو نقیبی به شمال آمده‌ایم، سر صحنه فیلم مسعود کیمیایی که نقش‌های اصلی‌اش را عزت‌الله انتظامی، بهرام رادان و لیلا حاتمی بازی می‌کنند و البته پولاد هم هست که تا قبل از حکم هنوز بازیگری برایش جدی نشده بود. چند روز قبل، انتشار نخستین عکس فیلم در هفته‌نامه سینما، خیلی‌ها را هوایی «حکم» کرده بود. عکسی که در کانون مرکزی‌اش عزت‌الله انتظامی نشسته بود کنار اتومبیلی قدیمی به‌جا مانده از روزگاری سپری‌ شده. حالا قرار بود او در قامت یکی از قهرمان‌های کیمیایی ظاهر شود. یکی از «رضا»‌های معروف کیمیایی و این بار «رضا معروفی»… نخستین و تا به امروز آخرین همکاری انتظامی و کیمیایی. یک روزی می‌شود که در شمال هستیم. باران شدید مانع گرفتن سکانس‌ها شده و قصد بازگشت به تهران را داریم که در نهایت من می‌مانم و چند روزی مهمان گروه حکم می‌شوم. صبح روزی که قرار است انتظامی برای اولین ‌بار جلوی دوربین کیمیایی برود، استاد در حال گریم ‌شدن است.

در اتاق گریم سر حرف را باز می‌کنم و می‌بینم که آقای بازیگر طوری هیجان و اضطراب دارد که انگار نخستین بارش است که می‌خواهد جلوی دوربین برود. آقای بازیگری که شب قبلش از بهرام رادان شنیده‌ام کل فیلمنامه حکم را از حفظ است، نه‌تنها دیالوگ‌های خودش که حتی دیالوگ‌های دیگران را. آقای بازیگری که تمرکز و دقت فوق‌العاده‌ای دارد و البته نگران است؛ نگران بار سنگین بازیگر کیمیایی ‌بودن که کمی دیر نصیبش شده ولی پیداست که می‌داند چنین فرصتی چقدر مغتنم است. در همان اتاق گریم است که متوجه می‌شوم چرا او عزت انتظامی شده و فخر سینمای ایران و بازیگری و چرا دیگران نشده‌اند. نکته کلیدی همین نگرانی اوست. نگرانی از آبرویش و همین باعث ‌شده تا کارنامه‌اش چنین غبطه‌برانگیز باشد. کارنامه‌ای که در آن همکاری با مهرجویی، تقوایی، حاتمی و فرمان‌آرا وجود دارد و حالا قرار است کیمیایی هم از نسل موج‌نویی‌ها به این فهرست اضافه شود.

سرصحنه می‌بینم که کیمیایی چقدر حواسش به انتظامی هست که به قول خودش لای پر قو نگهش دارد. حالا رادان و پولاد و لیلا حاتمی هم می‌آیند و کیمیایی میزانسن می‌دهد و علیرضا زرین‌دست پشت دوربین می‌رود و باز در کانون کادر، این انتظامی است که قرار گرفته و حالا شده رضا معروفی. کیمیایی در گفت‌وگوهای خصوصی بارها می‌گوید، انتظامی متفاوتی در حکم خواهید دید. چند ‌ماه بعد در نمایش خصوصی حکم در خانه کیمیایی، شاهد متفاوت‌ترین بازی عزت‌الله انتظامی هستیم. شاید همین تفاوت‌ها بوده که انتظامی را نگران‌تر از همیشه کرده بود؛ نگران پاسخ‌ دادن به اعتماد و اطمینان کیمیایی و البته آبرویش. یادم می‌آید وقتی استاد در اتاق گریم از آبرو برایم گفت، جواب دادم: «شما آبروی بازیگری سینمای ایران هستید.» حالا آقای بازیگر در ۸۰ سالگی تولدی دیگر را با حکم کیمیایی تجربه می‌کند.

در انتهای دهه ۴۰ که کیمیایی جوان با «قیصر»ش انقلابی در سینمای ایران به‌راه انداخت، انتظامی، بازیگر اصلی دیگر فیلم مهم سال ۴۸ بود. فیلم «گاو» ساخته داریوش مهرجویی که در یک حسن تصادف تاریخی تقریبا همزمان با قیصر کیمیایی تولید و اکران عمومی شد تا موج نوی سینمای ایران شکل بگیرد. اگر قیصر در دل سینمای جریان اصلی و با حضور بازیگران فیلمفارسی ساخته می‌شد (و این هنر بزرگ کیمیایی و قریحه و استعداد سرشارش بود که در دل فیلمفارسی جواهری چون قیصر را خلق ‌کرد)، گاو براساس نمایشنامه غلامحسین ساعدی که اجرای صحنه‌ای موفقی هم به کارگردانی جعفر والی داشت، با سرمایه وزارت فرهنگ و هنر و حضور بازیگران تئاتر جلوی دوربین مهرجویی می‌رفت. در داستان، عزت‌الله انتظامی پس از حضوری کوتاه در «واریته بهار» (پرویز خطیبی ۱۳۲۸)، ۲۰سال تمام فرصت‌ها و پیشنهادها را رد کرده بود. به‌جایش در سال ۱۳۳۲ در آلمان رفته و در مدرسه شبانه تئاتر و سینمای هانوفر تحصیل کرده بود. آن هم درحالی‌که سال‌ها تجربه بازیگری تئاتر، شاگردی عبدالحسین نوشین و پیش‌پرده‌خوانی را در کارنامه داشت.

 

بازگشت انتظامی به وطن در ۱۳۳۷ تقریبا مصادف می‌شود با آغاز دورانی طلایی در تئاتر ایران. در همان سال‌ها انتظامی قرارداد بازی در یکی از فیلم‌های «پارس فیلم» را با دکتر اسماعیل کوشان امضا می‌کند، ولی وقتی متوجه می‌شود بازیگر نقش زن فیلم یکی از خواننده‌های مشهور کاباره‌ای است، قرارداد چهار هزار تومانی‌اش را فسخ می‌کند. حیثیت و آبرو از همان جوانی اولویت اصلی انتظامی بود و او ترجیح داد جای شهرت و زرق و برق سینمای فارسی خاک صحنه بخورد، تئاتر بازی کند و در اجراهای زنده نمایش‌ها که چهارشنبه‌ها از تلویزیون نوپای آن سال‌ها پخش می‌شد، حضور یابد. از میانه‌های دهه ۴۰، انتظامی چهره شاخص تئاتر ایران بود، با نمایش‌هایی چون «خانه روشنی»، «آی باکلاه و‌ای بی‌کلاه»، «بلبل سرگشته»، «سلطان مار»، «کرگدن»، «بازرس»، «بنگاه تئاترال» و… البته گاو در نقش «مش حسن» که نمایش زنده تلویزیونی‌اش هم در اردیبهشت ۱۳۴۴ اجرا شده بود.

آن سال‌ها سختگیری اداره تئاتر مانع حضور بازیگران عرصه نمایش در سینمای فارسی بود و البته سلوک شخصی انتظامی فراتر از این منع اداری قرار داشت و نمی‌گذاشت او فیلمفارسی بازی کند. مشابه این رفتار را می‌شد در دیگر بزرگان تئاتر آن سال‌ها، چون محمدعلی کشاورز، جمشید مشایخی و پرویز فنی‌زاده هم مشاهده کرد که در نیمه اول دهه ۴۰ تنها در فیلم متفاوت و پیشرو «خشت و آینه» ابراهیم گلستان بازی کرده بودند. شاید اگر مهرجویی تصمیم به کارگردانی فیلم گاو با سرمایه وزارت فرهنگ و هنر نمی‌گرفت، انتظامی همچنان در تئاتر می‌ماند. انتظامی‌‌ که در نخستین حضور جدی‌اش مقابل دوربین سینما از درک شهودی‌اش یاری گرفت و با هدایت مهرجویی برخلاف بسیاری از بازیگرانی که از تئاتر به سینما می‌آیند اصلا تئاتری بازی نکرد و تفاوت اجرای صحنه با حضور مقابل دوربین را در بازی‌اش لحاظ کرد.

نتیجه یکی از بهترین نقش‌آفرینی‌های سینمای ایران بود که نخستین جایزه مهم جهانی بازیگری این سینما را هم از جشنواره شیکاگو برایش به ارمغان آورد. با شروع طوفانی گاو که مصادف با تولد موج نو بود، نسل تازه‌ای به میدان آمده بودند که پایه‌گذار سینمای متفاوت ایران شده بودند و انتظامی هم از عناصر اصلی این سینما محسوب می‌شد. با جلوه‌ای درخشان از احساسات و شوری که به نقش‌ها جان می‌بخشید، در «آقای هالو» (داریوش مهرجویی ۱۳۴۹)، «بی‌تا» (هژیر داریوش)۱۳۵۰، «پستچی» (داریوش مهرجویی ۱۳۵۰)، «صادق کرده» (ناصر تقوایی ۱۳۵۱)، «ستارخان» (علی حاتمی)۱۳۵۱و «دایره مینا» (داریوش مهرجویی ۱۳۵۴) بازی کرد و البته گاهی هم محاسباتش درست از کار در نیامد. مثل «قیامت عشق» (هوشنگ حسامی ۱۳۵۲)، «شیر خفته» (اسماعیل کوشان ۱۳۵۵) و «این گروه محکومین» (هادی صابر ۱۳۵۶)؛ این شکست‌ها سختگیری انتظامی برای پذیرش بازی در فیلم‌ها را بیشتر کرد و اینکه او هرگز برای دستمزد، نقشی را قبول نکرد و فیلم‌های ضعیف کارنامه‌اش را هم در ابتدا به امید اینکه کاری قابل ‌قبول و متفاوت از کار در آیند پذیرفته بود.

 پس از پیروزی انقلاب و تغییر اساسی شرایط سیاسی، اجتماعی و فرهنگی و به تبع آن سینمای ایران، عرصه برای فعالیت بازیگرانی چون انتظامی فراهم‌تر شد. او حالا در کنار همراهان و هم‌نسلانش (نصیریان، مشایخی، کشاورز و رشیدی) چهره نامداری بود که صرف حضورش در هر فیلمی می‌توانست یک اتفاق مهم سینمایی قلمداد شود. همان روحیه و دغدغه‌های همیشگی باعث شد انتظامی فیلمنامه‌های بسیاری را رد کند و اگر با تلویزیون همکاری می‌کند به «هزار دستان» علی حاتمی بپیوندد و اگر جلوی دوربین سینما می‌رود، در «اجاره‌نشین‌ها»، «خانه خلوت»، «بانو»، «روسری آبی» و «ناصرالدین شاه آکتور سینما» بازی کند.

اعتبار آقای بازیگر در گذر سال‌ها، نه‌تنها از فیلم‌هایی که بازی کرد بلکه از فیلم‌هایی که بازی در آنها را رد کرد، حاصل شد. اگر گاهی هم نتیجه قابل‌قبولی از کار درنمی‌آمد، همه آن را به‌حساب دیگر عوامل می‌گذاشتند و اینکه تنها دیکته نانوشته غلط ندارد و کارنامه انتظامی با آن سابقه و قدمت، از اغلب بازیگران سینمای ایران کم غلط‌تر است. با گذر زمان انتظامی کم‌ کارتر شد، ولی در همان حضورهای کم‌تعدادش هم از هیچ فرصتی برای درخشش به‌سادگی گذر نمی‌کرد؛ مثل «خانه‌ای روی آب» بهمن فرمان‌آرا که در کنار بازی پرفروغ و تکان‌دهنده هم‌نسلش جمشید مشایخی، این حضور او بود که در یکی دو سکانس انفجاری، بیشتر به چشم می‌آمد و حس را با زخمه‌های خویش بیدار می‌کرد. بازیگری که هرگز به اعتماد مردم خیانت نکرد و خون‌دل‌ها خورد تا نقش‌ها را باور و مقابل دوربین زندگی کند تا به جایگاهی برسد که نفس حضورش اعتبار باشد و حالا که سال‌ها از آخرین نقش‌آفرینی‌اش مقابل دوربین می‌گذرد همچنان یکی از شمایل‌های‌ ماندگار سینمای ایران است. عزت مستدام آقای بازیگر..

منبع: برترینها