از تغذیه تا سندرم متابولیک
دکتر سلطانعلی محبوب و ایوا اورنگی
در سال ۱۹۹۸، Reaven، مجموعه‌ای از ریسک فاکتورها را که اغلب به صورت یک اختلال ظاهر می‌شوند، تحت عنوان سندرم X توصیف کرد. این سندرم به طور همزمان نشانه‌هایی چون پرفشاری خون، عدم تحمل گلوکز، سطوح بالای تری‌گلیسیرید و سطوح پایین لیپوپروتئین با دانسیته بالا (HDL) دارد و چون مقاومت انسولینی مهم‌ترین اختلال این سندرم به شمار می‌رود.
اصطلاح سندرم مقاومت انسولینی نیز برای تعریف این ریسک فاکتورها به کار برده میشود؛ ولی از آنجا که اختلالات متابولیکی دیگری از جمله چاقی (به ویژه چاقی شکم)، سطوح بالای آپولیپوپروتئین B، سطوح بالای لیپوپروتئین با دانسیته پایین (LDL)، اختلال در فیبرینولیز و انعقاد خون نیز با این سندرم مرتبط هستند و از طرفی گزارش اخیر برنامه آموزش ملی کلسترول اهمیت کنترل این سندرم را در پیشگیری از بیماری‌های قلبی – عروقی نشان داده، لذا اصطلاح «سندرم متابولیک» برای این مجموعه از ریسک فاکتورهای متابولیک به کار برده شده است تا در واقع از کاربرد اصطلاح مقاومت انسولینی به عنوان تنها ریسک فاکتور مرتبط اجتناب شود.
شیوع این سندرم متابولیک روز به روز در حال افزایش است و امروزه حدود ۲۵ درصد مردم دنیا به این سندرم مبتلا هستند که حدود ۱۰-۵ درصد آنها دیابت نوع ۲ دارند.
سندرم متابولیک در چند سال گذشته توجه زیادی را به خود جلب کرده است. این سندرم که به صورت مجموعه‌ای از ریسک فاکتورهای مرتبط با منشاء متابولیکی است، می‌تواند موجب تقویت یا افزایش مستقیم بیماری‌های آترواسکلروتیک و قلبی – عروقی شود.
قدم اول در پیشگیری و درمان سندرم متابولیک تغییر در شیوه زندگی به منظور رسیدن به وزن مناسب، کاهش مصرف چربی، ترک سیگار و در برخی افراد پیروی از رژیم کاهش دهنده چربی خون است. گام بعدی، تامین ریزمغذی‌ها و ویتامین‌هایی است که در تنظیم متابولیسم درشت‌مغذی‌ها (کربوهیدرات‌ها، پروتئین‌ها و چربی‌ها) شرکت دارند.
نظر به اینکه نقش تغذیه و رژیم غذایی در پیشگیری و درمان این ناهنجاری‌های متابولیک انکارناپذیر است، در این مقاله ابتدا معیارهای بالینی تشخیص سندرم متابولیک و عوامل موثر بر آن را مورد بررسی قرار می‌دهیم، سپس به روش‌های کنترل ریسک فاکتورهای این سندرم می‌پردازیم.
در مرحله سوم نقش مکمل‌های غذایی را در رابطه با این ناهنجاری‌های متابولیک به بحث خواهیم گذاشت و در خاتمه توصیه‌های تغذیه‌ای برای بیماران مبتلا به سندرم متابولیک خواهیم داشت.
معیارهای بالینی تشخیص بیماران مبتلا به سندرم متابولیک:
حداقل سه بخش مرتبط به مقوله سلامت، ابزارهای عملی برای تشخیص بیماران مبتلا به سندرم متابولیک را ارائه کرده‌اند که در اینجا به آنها اشاره میشود:
۱- معیارهای بالینی گزارش سوم برنامه آموزش ملی کلسترول (ACPATP III)
چاقی شکم مردان بیشتر از ۱۲۰ سانتی‌متر
زنان بیشتر از ۸۸ سانتی‌متر
تری‌گلیسیرید پلاسما بیشتر از mg/dl150 (بیشتر از mmol/L 7/1)
HDL-Cمردان کمتر از mg/dl 40 (کمتر از mmol/L 1)
زنان کمتر از mg/dl 50 (کمتر از mmol/L 3/1)
فشارخون بیشتر از ۹۰/۱۳۰ میلیمتر جیوه
گلوکز ناشتا بیشتر از mg/dl 130
۲- معیارهای بالینی سازمان جهانی بهداشت (WHO)
مقاومت انسولینی که به وسیله یکی از معیارهای زیر تشخیص داده میشود:
الف- دیابت نوع ۲
ب- عدم تحمل گلوکز
علاوه بر دو مورد بالا معیارهای زیر را نیز باید مد نظر قرار داد:
فشارخون بالا بیشتر از ۹۰/۱۴۰ میلیمتر جیوه
تری‌گلیسیرید پلاسما بیشتر از mg/dl 150 (بیشتر از mmol/L 7/1)
HDL-Cمردان کمتر از mg/dl 35
زنان کمتر از mg/dl 39
BMIبیشتر از kg/m2 30
نسبت دور کمر به باسن بزرگ‌تر از ۰/۹۰ در مردان ، بزرگ‌تر از ۰/۸۵ در زنان
شواهد کافی نشان داده در افرادی که فعالیت فیزیکی آنها کم است، تنظیم گلوکز خون به وسیله انسولین، کمتر و ریسک بیماری‌های قلبی – عروقی بالاتر است.
میزان دفع ادراری آلبومین بیشتر از Ug/min 20
نسبت آلبومین/کره‌آتین بیشتر از mg/g 30
۳- معیارهای بالینی AACE
اضافه وزن/چاقی BMI بیشتر از kg/m2 25
تری‌گلیسیرید بیشتر از mg/dl 150 (mmol/L 1/7)
HDL-C کلسترول مردان کمتر از mg/dl 40 (mmol/L 0/1)
زنان کمتر از mg/dl50 (mmol/L 1/3)
فشارخون بالا بیشتر از۱۳۰/۸۵ میلیمتر جیوه
گلوکز ذو ساعت پس از غذا بیشتر از mg/dl 140
گلوکز ناشتا mg/dl ۱۱۰/۱۲۶
ریسک فاکتورهای دیگر تاریخچه فامیلی دیابت نوع ۲، پرفشاری خون، بیماری عروق قلبی، سندرم پلی‌کیستیک، شیوه زندگی بدون تحرک، سن بالا، گروه‌های قومی (نژادی) با خطر بالای دیابت تیپ ۲ در برنامه NCEP ATP III هنگامی که سه ویژگی از پنج ویژگی وجود داشته باشد.
دلیل بر وجود سندرم متابولیک است و این تنها راهنمایی است که دور کمر را برای بیان میزان چاقی و تجمع چربی در نظر می‌گیرد. در این راهنما معیار حتمی مقاومت انسولینی لازم نیست؛ در حالی که در راهنمای WHO مقاومت انسولینی به عنوان جزئی از تشخیص سندرم متابولیک در نظر گرفته میشود و علاوه بر آن، دو ریسک فاکتور دیگر برای تشخیص این سندرم مورد نیاز است.
معیارهای AACE حد واسط راهنماهای WHO و NCEP می‌باشد. هر دو راهنمای AACE و WHO شامل اندازه‌گیری مقاومت انسولینی هستند که از طریق ارزیابی‌های بالینی معمول انجام می‌گیرند.
در این دو راهنما مقادیر تست عدم تحمل گلوکز خوراکی در بین ریسک فاکتورهای سندرم متابولیک قرار می‌گیرد. اگرچه این اندازه‌گیری‌ها اطلاعات بیشتری را ارائه می‌دهند، وقت و هزینه بیشتری نیز در کارهای کلینیکی صرف می‌کنند، بنابراین راهنمای NCEP ATP III مناسب‌تر است.
براساس این تعاریف، شیوع وضعیت در جوامع مختلف برآورد میشود. به عنوان مثال براساس تعریف NCEP ATP، شیوع سندرم متابولیک در افراد بزرگسال آمریکایی ۲۲ درصد است که این میزان با افزایش سن (بالای ۶۰ سال)، در زنان و مردان به ۴۵ درصد میرسد.
عوامل موثر بر مقاومت انسولینی
عوامل متعددی در کاهش حساسیت انسولینی دخیل هستند. مطالعات نشان داده‌اند که ارتباط مثبتی بین توده چربی بدن، غلظت انسولین ناشتا و پس از غذا و حساسیت انسولینی بدن وجود دارد. عوامل موثر در این زمینه را می‌توان به شرح زیر خلاصه نمود:
۱- فعالیت فیزیکی:
شواهد کافی نشان داده در افرادی که فعالیت فیزیکی آنها کم است، تنظیم گلوکز خون به وسیله انسولین، کمتر و ریسک بیماری‌های قلبی – عروقی بالاتر است. در این افراد عملکرد انسولین با تمرین‌های ورزشی افزایش یافته و تقویت میشود.
۲- عوامل ژنتیکی:
بین افراد سالم از نظر حساسیت انسولینی تفاوت‌هایی وجود دارد. بعضی محققان نیز عقیده دارند که تقریبا ۲۵ درصد از افراد طبیعی دارای مقاومت انسولینی هستند.
عوامل ژنتیکی در حساسیت انسولینی افراد تأثیرگذار است و به صورت ویژگی‌های فامیلی وجود دارد.
۳- عامل رژیم غذایی:
رژیم‌های غذایی غنی از کربوهیدرات‌های ساده، موجب مقاومت انسولینی و سطوح پایین HDL کلسترول و برعکس، رژیم‌های غذایی حاوی مقادیر بالای کربوهیدرات‌های کمپلکس و فیبرها سبب حساسیت انسولینی می‌شوند.
رژیم‌های غذایی با مقادیر چربی‌های اشباع بالا نیز، هم در انسان و هم در مدل‌های حیوانی، با مقاومت انسولینی همراه می‌باشند.
هر سه این عوامل به طور قطع در پیشرفت چاقی موثرند. عوامل ژنتیکی از عوامل مهم تعیین‌کننده توده چربی بدن به حساب می‌آیند. فعالیت فیزیکی کم و رژیم‌های غذایی پر انرژی و چرب نیز به طور آشکاری با اضافه وزن در ارتباط هستند.
در نتیجه، می‌توان گفت چاقی یکی از دلایل مهم سندرم متابولیک و به طور معنی‌داری با مقاومت انسولینی مرتبط است. در قسمت دوم این مقاله روش‌های کنترل ریسک فاکتورهای سندرم متابولیک را مورد بررسی قرار خواهیم داد.
زندگی آنلاین
منبع: دکتر سلام