بایگانی ماه : می, 2017

آفات
و بیماری‌های زراعی از مشکلات جدی در بخش کشاورزی است که عـلاوه بر کاهش
عملکرد و کیفیت محصول، باعث آسیب به محیط زیست و سلامت انسان می‌شود. هر
ساله حدود ۲۵ درصد از محصولات غذایی در جهان توسط حشرات و لارو آنها از بین
می‌روند. به عنوان مثال در اروپا لارو Ostrinia nubilalis باعث نابودی ۲۰
درصـد از محصول ذرت شده است.

متاسفانه مبارزه سنتی مبتنی بر
استفاده از سموم شمیایی مستلزم پرداخت بهای بسیار بالایی است. تخریب محیط
طبیعی موجب می‌شود برخی فعالیتهای کشاورزی در دراز مدت ناپایدار شوند.

اگر
چه سموم شیمیایی برای حل مشکلات به صورت فوری در محصولات زراعی موثر
هستند، اما زیان‌های دراز مدت آنها نیز بر کسی پوشیده نیست. سموم
غیراختصاصی برای موجودات غیرهدف که می‌توانند به طور طبیعی جمعیت آفات را
تحت کنترل داشته باشند، زیان‌آور هستند. ایـن مواد بر روی حشرات مفید که به
عنوان شکارچی یا پارازیت آفات عمل می‌کنند سمی هستند و بر روی حیوانات
عالی نیز که بـه عنوان شکارچی بر روی آفات گیاهان عمل می‌کنند اثرات مخرب
دارند.

بقایای سموم تا بالاترین زنجیره غذایی راه می‌یابد و
مفیدترین گونه‌های شکارچی را که در راس زنجیره غذایی قرار گرفته‌اند را
مسموم می‌کند. بسیاری از سموم شیمیایی به ویژه آنهایی که بر مبنای
ارگانوفسفات‌ها هستند برای انسان‌ها نیز بسیار سمیت دارند. سموم شیمیایی در
کوتاه‌ مدت از نظر تجاری سودمند و جذاب هستند و به همین دلیل استفاده از
سموم شیمیایی غیراختصاصی به ‌ویژه در جاهایی که بر کشاورزی مقررات نظارتی
اعمال نمی‌شود، همچنان ادامه دارد. این تفکر منجر به ایجاد شـکافی بـین
صـنعت کشاورزی و کشاورزان و نوعی اتحاد بین گروههایی با علایق انسان
دوستانه تحت عنوان ”طرفـداران محیط زیست” و “توسعه پایدار” شده است. به هر
حال پیامدهای ناگوار اسـتفاده از سموم شیمیایی بر روی محیط زیست باعث از
بین رفتن گونه‌های در حال انقراض، موجودات غیرهدف، آلودگی آب‌های زیرزمینی و
از همه مهمتر تاثیر بر سلامت انسان و بیماری‌هایی از جمله سرطان،
بیماری‌های سیستم عصبی و تنفسی شده است.

روش‌های جایگزینی برای
کنترل آفات، مانند کنترل بیولوژیک و استفاده از واریته‌های مقاوم ارائه
شـده اسـت. امـا از نظر تجاری، این راهبردها بازده بالایی که قابل مقایسه
بـا کاربرد سموم شیمیایی داشته باشند را ندارد. بـا وجـود راه‌های مدیریت
تلفیقی آفات که استفاده از سموم شیمیایی را با استفاده از ژرمپلاسم‌های
مقاوم و تغییر در کاشت، داشت و برداشت را تلفیق می‌کنند در واقع خسارت آفات
در بیشتر گیاهان زراعی در دو دهه گذشته حتی کمی هم افزایش داشته است، در
حال حاضر در شـرایط استفاده بی‌رویه از سموم شیمیایی هستیم و هنوز به
تغییرات لازمه بـرای ورود بـه عرصه پایداری واقعی نرسیده‌ایم.

با
توجه به شرایط ذکر شده، ظهور فناوری‌هایی که اجازه می‌دهند ژن‌هایی مفید و
با منشا خارجی را به گیاهان منتقل کنیم بسیار به هنگام بوده و ایـن فناوری
امکان توسعه منبع ژن موجود برای یک گونه زراعی را فراهم می‌آورد. علم
مهندسی ژنتیک مقاومت ذاتی به آفات و بیماری‌ها را براساس ژن‌های مقاومت از
سایر گونه‌های گیاهی یـا ژن‌های مقاوم از گونه‌هایی متعلق به سایر سلسله‌ها
یا حتی ژن‌های مقاومت به طور کامل امکانپذیر شده است. بـه ایـن ترتیب
اسـفاده از سموم شیمیایی می‌تواند حذف شود یا حداقل به طـور چشمگیری کاهش
یابد.

طی استفاده مکرر از سموم شیمیایی، آفات نسبت بـه سـموم مقاومت
پیدا می‌کنند. به همین دلیل در دهه ۸۰ مـیلادی با روی کار آمدن علم
بیوتکنولوژی مدرن، مبارزات گسترده‌ای بـرای عدم استفاده از سـموم و مـواد
شـیمیایی در کشـاورزی، صـورت گرفت. یکی از مهمترین کاربردهای اسـتفاده از
علم مهندسی ژنتیـک در کشـاورزی انتقـال ژن  cryاز بـاکتری باسیلوس
تورینجینسیس به گیاهان است. گیاهانی که خصوصیات و صفات جدیـد و بهبود شده
را پیدا می‌کنند می‌توانند قابلیت مقابله با هر نـوع از آفات نباتات زراعی
را داشته باشند.

در سال ۱۹۹۶ کاشت محصولات تراریخته در سراسر جهان
بـه گونه‌ای رواج پیدا کرد که ایران هم، همانند سایر کشورها بـرنج تراریخته
مقاوم به کرم ساقه‌خوار، که بیشترین مقـدار سم بـرای مقابله با آن مصرف
می‌شود را تولید کرد. این بـرنج که “طارم مولایی” نامگذاری شد اولین برنج
تراریخته رهاسازی شده در جهان و اولین محصول تراریخته منطقـه خاورمیانه است
کـه بـه سـطح مزرعه راه یافته است و صدها کشاورز ایرانی نیز آن را تولید
کرده‌اند.

بـدین ترتیـب کـاهش مصرف سموم، محیط زیست و دشمنان طبیعی
و مفید موجـود در مزارع برنج مانند کفشدوزک‌ها، ماهی‌ها و به خصوص کشاورز
را که در اثر تماس با این سموم دچار مشکلات زیادی می‌شوند را محفوظ
می‌دارد.

تخریب محیط زیست و اکوسیستم‌های طبیعی بـا کاشت گیاهان
متداول زراعی صورت می‌گیرد که به دلیل اسـتفاده بیش از حـد سـموم شیمیایی
کـه یکی از اصـلی‌تـرین آلاینده‌های آب محسوب می‌شوند.

در دهه ۱۹۴۰
میلادی به دلیل قدرت بسیار بـالای سموم شیمیایی در از بین بردن حشرات
موجود در طبیعـت ماننـد مالاریا و آفات محصولات زراعی، تنها راه برای تامین
غذا و پیشگیری از حمله آفات به مـزارع، استفاده از مواد شیمیایی بـود امـا
امروزه با پیشرفت علم و دستیابی به گیاهان تراریخته دلیلی برای استفاده از
سموم شیمیایی وجود ندارد. همان گونه که کشورهای بی‌شماری در دنیا به کشت
این محصولات پرداخته‌اند و بـا مصرف آنها تا کنون بـه مشـکلی بـرای انسان و
موجـودات زنـده دیگر بر نخورده‌اند.

منبع:
عادلی، ن و قره یاضی، ب. ۱۳۹۲٫ مقایسه کشت متداول گیاهان زراعی با گیاهان تراریخته مقاوم به آفات

از جنبه اثر بر سلامت محیط زیست، انسان و دام. مجله مهندسی ژنتیک و ایمنی زیستی، دوره دوم، شماره یک، صفحات ۲۸-۱٫

دبیر انجمن ایمنی زیستی ایران*

منبع: عصرایران