قبل از پرداختن به تعریف بسیج، لازم است این نکته مورد توجه قرار گیرد که واژه مستضعفین یا پابرهنگان را که به‌طور مکرر در بیانات بنیانگذار کبیر انقلاب اسلامی به عنوان پسوند برای بسیج مورد استفاده قرار گرفته، از دو زاویه می‌توان مورد بررسی قرار داد.
اول اینکه واژه مستضعفین به شکل غیرمستقیم به ماهیت معنوی و غیرمادی بسیج و عناصر فعال در آن اشاره دارد، به این معنا که اعضای بسیج همواره از تعلق خاطر و وابستگی به مادیات و زخارف دنیوی بر حذر بوده‌اند و این در حالی است که با استناد به بیانات ولایت، از نظر معنوی و فرهنگی در ردیف برترین و برگزیده‌ترین اقشار جامعه قرار دارند.
علاوه براین می‌توان چنین استنباط نمود که نه تنها بنیانگذاران و مالکان و صاحبان اصلی این نهاد مردمی قشر مستضعف(آسیب‌پذیر و محروم) جامعه هستند، بلکه بخش اعظم پیکره بسیج بهواسطه حضور همین گروه که به‌وسیله ستمگران در ابعاد مختلف به استضعاف کشیده شده‌اند، شکل گرفته و قوام یافته است.
بسیج در اندیشه رهبری:
اگرچه تعاریف و تعابیر مختلفی از حضرت امام(ره) و امام خامنه‌ای(دامت برکاته) در مورد بسیج نقل شده است، اما در همه این تعاریف، بیان ولایت بیش از هر چیز دیگری بر معنویت و قدرت ایمان بسیج و بسیجیان تمرکز دارد، به عبارت دیگر قدرت معنوی جزء لاینفک و در واقع شاکله اصلی بسیج را به تصویر می‌کشد.
بسیج از نگاه امام خمینی(ره):
عصاره وجود بسیج در اندیشه امام (ره) را می‌توان در تعاریف ذیل ملاحظه نمود که فرمودند :
«بسیج میقات پابرهنگان و معراج اندیشه‌ی پاک اسلامی است که تربیت یافتگان آن نام و نشان در گمنامی و بی‌نشانی گرفته‌اند.»(منبع: صحیفه نور)
«بسیج شجره طیبه و درخت تناور و پر ثمری است که شکوفه‌های آن بوی بهار وصل و طراوت یقین حدیث عشق می دهد.»(منبع: صحیفه نور)
«بسیج مدرسه عشق و مکتب شاهدان و شهیدان گمنامی است که پیروانش بر گلدسته های رفیع آن اذان شهادت و رشادت سرداده اند.»(منبع: صحیفه نور)
در بیانات حضرت امام(ره) در مورد بسیج، سه واژه کلیدی شامل؛ میقات پابرهنگان، شجره طیبه و مدرسه عشق به چشم می‌خورد که با اوصاف معنوی مانند؛ گمنامی و بی‌ادعا بودن، پاک بودن اندیشه، شهادت‌طلبی و شجاعت در هم آمیخته است و گویای وجه تمایز و به عبارت دیگر ویژگی برتر این نهاد مردمی نسبت به سایر نهادهای مشابه و در واقع اهمیت بُعد معنوی بسیج نزد ایشان است.
بسیج در نگاه امام خامنه‌ای(دامت برکاته): معنای بسیج از دیدگاه مقام معظم رهبری(مدظله العالی) را می‌توان در تعابیر و تعاریف زیبای ایشان از این واژه مقدس در قالب برخی جملات ذیل مشاهده نمود .
«بسیج عبارت از تشکیلاتی است که در آن افراد متفرق و تنها، به یک مجموعه عظیم و منسجم، به یک مجموعه آگاه و متعهد و بصیر و بینای به مسائل کشور و نیاز ملت تبدیل می شوند، مجموعه‌ای که دشمن را بیمناک و دوستان را امیدوار و خاطر جمع می‌کند.»
«بسیج یک پدیده‌ی انقلابی است که ملت و مسئولان باید آن را جدی گرفته و قدر بدانند و انقلاب با فراگیر شدن بسیج بیمه خواهد شد و بسیج یک مسئله‌ی مهم و جدی برای نظام می‌باشد.»
«بسیج عبارت است از مجموعه‌ای که در آن پاکترین انسان‌ها، فداکارترین و آماده به کارترین جوانان کشور در راه اهداف عالی این ملت و برای به کمال رساندن و به خوشبختی رساندن این کشور جمع شده‌اند .»
«بسیج یعنی آمادگی، بسیج یعنی احساس تکلیف در همه لحظات، بسیج یعنی حضور در همه میدان‌هایی که از انسان در آن میدان کاری می‌طلبند، فرقی هم بین زن و مرد نیست.»
«بسیج یعنی حضور بهترین، با نشاط‌ترین و با ایمان‌ترین نیروی عظیم ملت در میدان‌هایی که برای منافع ملی، برای اهداف والا، کشورشان به آنها نیاز دارد.»
«بسیج به این معنا است که جوانان و عناصر کاری ملت، احساس می‌کنند که در میدان‌های سخت، به امید خدا و با توکل بر او، دارای آنچنان قدرت و توانایی هستند که می‌دانند در مقابل دشمنان بایستند، این معنای بسیج است.»
«بسیج مجموعه‌ای از نیروهای زبده و برگزیده اقشار مختلف جامعه است که با سازماندهی نیروهای مردمی و فهم و درک صحیح مسائل کشور، پشتوانه معنوی و مردمی برای سپاه در دفاع از انقلاب اسلامی و ارزش‌های آن باشد.»
«بسیج مجموعه از عناصر مؤمن، انقلابی، فداکار و علاقمند به سرنوشت میهن و کشور است که حاضر در میدان مبارزه با دشمن باشد.»
کلید واژه‌های به‌کار رفته دربیانات رهبر معظم انقلاب نیز عبارتند از: تشکیلات است، انقلابی است، مجموعه‌ای از باتقواترین‌هاست، در همه صحنه‌های لازم حضور دارد و همواره در سخت‌ترین شرایط آماده ایفای نقش است و نیروهای آن متوکل، باتقوا، بصیر، زبده و برگزیده و در عین‌حال، سازمان‌یافته، آموزش دیده و منسجمند و در نهایت حفظ منافع ملی و دستاوردهای انقلاب اسلامی و پیشرفت کشور و آسایش و سعادت مردم را هدف قرار داده و متضمن امنیت جامعه و کشور است.
تعریف بسیج در منابع علمی:
بسیج هم در لغت و هم در اصطلاح دارای تعاریف متعدد و فراوان است, اما با توجه به ویژگی‌های خاص بسیج در جمهوری اسلامی ایران هیچ‌یک از این تعاریف نمی‌توانند به تنهایی در برگیرنده مفهوم بسیج به معنای واقعی آن باشند و لذا معانی و تعاریف ذیل صرفاً به‌منظور تکمیل مباحث و رعایت جنبه علمی مطلب ارائه شده است .
تعریف لغوی بسیج
واژه ی بسیج در فرهنگ لغتهای موجود با مفاهیمی تقریبا مشابه, دارای تعاریف زیر می باشد .
۱-سازمان و اسباب ،ساز و سامان جنگ، عزم و اراده، آماده سفر شدن و یا آماده ساختن نیروهای نظامی یک کشور برای جنگ می باشد(منبع: فرهنگ دهخدا)
۲-اسباب و سامان ،ساز و سامان جنگ ،آمادگی نیروی نظامی ،آماده نمودن اسباب و وسایل کار زار .
به معنی قصد و اراده نیز گفته اند(منبع: فرهنگ عمید)
۳-سامان ، جهاد، اسباب، وسایل، سلاح، ساز جنگ, رخت سفر، آمادگی، آماده ی سفر شدن، قصد, اراده, عزم، عزیمت، آماده ساختن نیروی نظامی و تمامی ساز و برگ سفر و جنگ، تجهیزات(منبع: فرهنگ معین).
در انگلیسی نیز تعاریف متعددی از بسیج (B aseej ) ارائه شده است از جمله :
۱-Mobilize : بسیج کردن، تجهیز کردن – متحرک کردن (منبع: فرهنگ انگلیس به فارسی آریانپور)
۲-Mobilization : بسیج (منبع: فرهنگ انگلیس به فارسی آریانپور)
۳-Battalia : فرمان جنگ (معمولاً با In وInto می آید ) بسیج دسته های نظامی و نیروهای مسلح(منبع: فرهنگ انگلیس به فارسی آریانپور)
تعریف اصطلاحی
همانگونه که اشاره شد بسیج در اصطلاح نیز, دارای تعاریف متعددی می باشد که به چند نمونه اشاره می شود. بسیج در یکی از منابع اینگونه تعریف شده است :
«بسیج عبارتست از جمع آوری کلیه قوای موجود جامعه و بکارگیری آن در مواقع ضروری که در واقع از قوه به فعل در آوردن امکانات و منابع جامعه است.» (منبع: حدیث ماندگاری نمایندگی ولی فقیه در نیروی زمینی سپاه)
آقای حسین بشیریه نیز بسیج را اینگونه تعریف کرده است:
«بسیج به معنای فعال شدن از نظر سیاسی و کاربرد منابع قدرت گروه در جهت اهدافی است که به‌وسیله ایدئولوژی آن تعیین می‌گردد.»(منبع: بشیریه حسین – انقلاب و بسیج سیاسی – دانشگاه تهران – سال ۱۳۷۲)
و در تعریفی دیگر می گوید :
«بسیج روندی است که در آن یک واحد اجتماعی به سرعت بر منابعی که پیشتر بر آنها کنترل نداشته
است، کنترل پیدا می کند.»(همان منبع)
در مجله‌ی علمی پژوهشی بسیج، تعریف خاصی از بسیج ارائه شده است؛ در این تعریف، بسیج به شکل زیر به تصویر کشیده شده است:
«بسیج به حرکتی اطلاق می‌گردد که در آن:
۱-هدف و مقصدی معین، مورد نظر باشد .
۲-برای دستیابی به اهداف، سازماندهی وجود داشته باشد .
۳-گردهمایی تخصصی و حرفه‌ای کمتری در آن نفوذ داشته باشد .
۴-شدت حرکت و سازماندهی آن بستگی به شرایط, نیازها و نحوه بروز هدف داشته باشد .
۵-از گروه گرایی، انحصار طلبی و تسلط گرایش خاصی به دور باشد و در نتیجه در جهت منفعت ملی و عام قدم بردارد تا در منفعت گروهی و حزبی نباشد.»(مجله علمی پژوهشی بسیج – شماره یک – زمستان ۱۳۷۲ – صفحه ۱۳ ).
البته تعاریف دیگری نیز وجود دارد که تقریباً همه آنها به دلیل نگاهی یکسویه به موضوع بسیج، فاقد مفاهیم لازم برای بسیج به معنای واقعی و مورد نظر می باشند؛ در عین حال می‌توان تعریف اخیر را به‌عنوان یکی از تعاریف نسبتاً مناسب و نزدیک به مفهوم بسیج در مجموعه تعاریف اصطلاحی مورد توجه قرار داد .
تعریف بسیج درجمهوری اسلامی ایران
از نظر سازمانی و تشکیلاتی نیز تعاریف مختلفی از بسیج وجود دارد از جمله: در اساسنامه بسیج مستضعفین، بسیج اینگونه تعریف شده است :
«بسیج نهادی است تحت فرماندهی مقام معظم رهبری که هدف آن نگهبانی از انقلاب اسلامی ودستاوردهای آن و جهاد در راه خدا و گسترش حاکمیت قانون خدا در جهان طبق قوانین جمهوری اسلامی ایران و تقویت کامل بنیه دفاعی از طریق همکاری با سایر نیروهای مسلح و همچنین کمک به مردم، هنگام بروز بلایا و حوادث غیر مترقبه می باشد.»(سپاه از دید قانون)
این تعریف که تنها تعریف رسمی موجود از بسیج محسوب می‌شود بر مبنای «اصل یکصد و پنجاه و یکم قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران» تدوین شده است، اما توسعه فعالیت‌های بسیج طی چندین سال گذشته، لزوم اعمال برخی تغییرات را دراین تعریف اجتناب ناپذیر نموده است .
به همین دلیل کارشناسان در تلاشند تا تعریف سازمانی و تشکیلاتی کامل‌تری را از بسیج ارائه نمایند. به‌عنوان مثال؛ کارشناسان مجمع تشخیص مصلحت نظام در یک تعریف غیر رسمی، بسیج را اینگونه معرفی نموده‌اند:
«بسیج عبارتست از جذب، آموزش، سازماندهی و حفظ انسجام همه (آحاد) نیروها و امکانات مردمی و دولتی, به‌منظور ایجاد آمادگی ملی در جهت تأمین و توسعه ضرورت‌های ملی، انقلابی و ارزشی و نیز مقابله با هرگونه تهدید علیه اهداف، علایق و منافع انقلاب اسلامی.»
در تعاریف دیگر، بسیج اینگونه معرفی شده است :
۱-«بسیج بستر سازماندهی، انسجام، آموزش و پشتیبانی همه نیروها و امکانات مردمی در مقابله با هرگونه تهدید نسبت به اهداف و منافع ملی است.»(دکتر امینی -استاد دانشگاه)
۲-«بسیج سازمانی است مبتنی بر تفکر بسیجی که از طریق جذب, آموزش و سازماندهی آحاد مردم موجبات حضور مقتدرانه آنان را در صحنه‌های انقلاب فراهم آورده و تحت فرمان ولی فقیه مأموریت‌های محوله را اجرا می‌نماید.»(محمد علی کاظمی – مجله علمی و پژوهش بسیج – نظر ی کوتاه بر تعریف بسیج )
هانگونه که اشاره شد، هر یک از تعاریف فوق دارای ویژگی ها و خصوصیاتی است که تا حدودی آنها را از یکدیگر متمایز می‌سازد؛ اما در عین حال مفاهیم زیادی نیز وجود دارد که به‌طور مشترک در تمام این تعاریف مورد توجه و تأکید قرار گرفته است.
مفاهیم مشترک مورد اشاره در تعاریف فوق عبارتند از:
ولایت مداری
حافظ منافع ملی و اسلامی
حافظ دستاوردهای انقلاب اسلامی
مقابله با تهدیدات و کمک به ایجاد امنیت پایدار
متولی جذب، آموزش، سازماندهی، بکارگیری و حفظ انسجام نیروهای مردمیبا این توصیف، یا باید بسیج و بسیجی را در چند دسته و گروه جداگانه تعریف کرد و یا تعریفی کلی ارائه داد که ضمن توجه به بُعد ملی و فراملی آن، همه مفاهیم موردنظر در موضوعات مورد اشاره به شرح ذیل در آن لحاظ شده باشد:
تعریف کلی به تفکیک بسیج و بسیجی
تعریف بسیج از نظر معنوی و فرهنگی
تعریف بسیج از نظر سازمانی و تشکیلاتی
تعریف بسیج از نظر علمی و راهبردی
تعریف بسیج از نظر نظامی و دفاعی
تعریف بسیج از نظر قانونی و حقوقی با توجه به تعاریف فوق، بسیج را از نظر سازمانی می‌توان اینگونه تعریف نمود:
«بسیج سازمانی است مردمی، فراگیر، منعطف و گسترده در تابعیت سپاه پاسداران انقلاب اسلامی و تحت امر فرمانده معظم کل قوا که به‌منظور جذب، آموزش، سازماندهی، حفظ انسجام و تجهیز و بکارگیری آحاد مردم در عرصه‌های مختلف مورد نیاز کشور، اعم از نظامی، امنیتی، فرهنگی، اجتماعی، امدادی و … در جهت دفاع همه جانبه از منافع و ارزش‌های اسلامی و ملی, ایجاد شده است.»
تعریف بسیج از نظر معنوی عبارت است از:
«مجموعه‌ای است؛ الگو و بی‌بدیل، متشکل از؛ انسان‌هایی متوکل، باتقوا، پاک، بصیر، شجاع، عاشق، بی‌ادعا، شهادت‌طلب و در عین حال برگزیده، آموزش دیده، سازمان یافته و منسجم که از متن و بطن توده‌های مستضعف جامعه شکل گرفته و دفاع از منافع اسلام و انقلاب و خدمت خالصانه و فی‌سبیل‌الله به کشور و مردم در ابعاد مختلف سیاسی، فرهنگی، اقتصادی، اجتماعی و دفاعی را هدف خود قرار داده‌اند.»
از نظر دفاعی و نظامی نیز می‌توان برای بسیج این تعریف را قائل شد:
«بسیج تشکیلاتی است مردمی و چند منظوره با ماهیت دفاعی که؛ با هدف حفاظت از دستاوردهای انقلاب اسلامی و دفاع از منافع ملی و اسلامی و ایجاد قدرت بازدارندگی و کمک به سازندگی کشور و نیز یاری رساندن به دولت و مردم ایران و جهان اسلام در حوادث طبیعی و غیرطبیعی ایجاد شده است.»
تعریف بسیج از نظر حقوقی همان تعریف مندرج در اساسنامه است:
«بسیج نهادی است تحت فرماندهی مقام معظم رهبری که هدف آن نگهبانی از انقلاب اسلامی ودستاوردهای آن و جهاد در راه خدا و گسترش حاکمیت قانون خدا در جهان طبق قوانین جمهوری اسلامی ایران و تقویت کامل بنیه دفاعی از طریق همکاری با سایر نیروهای مسلح و همچنین کمک به مردم، هنگام بروز بلایا و حوادث غیر مترقبه می باشد.»۱
«بسیج نهادی است مردمی که برای کمک به گسترش حاکمیت قانون خدا در جهان و دفاع از دستاوردهای انقلاب اسلامی و کمک به رشد و تعالی همه‌جانبه کشور ایجاد شده و از قدرت بازدارندگی دفاعی منحصربفرد و قابلیت حضور در عرصه‌های مختلف موردنیاز کشور برخوردار است.»
بسیج از نظر علمی و آکادمیک را نیز شاید بتوان اینگونه تعریف شود:
«سازمانی است؛ نظام‌مند، هدفمند که براساس قانون شکل گرفته و دارای سلسله مراتب سازمانی خاص خود می‌باشد و وظیفه دارد، بسترهای لازم برای جذب، آموزش، سازماندهی، حفظ انسجام و تجهیز و بکارگیری آحاد مردم در عرصه‌های مختلفِ مورد نیاز کشور را فرهم نماید.
از ترکیب تعاریف فوق می‌توان تعریف ذیل را نیز ارائه داد:
بسیج نهادی است مردمی با ویژگی‌های منحصربفرد و قدرت بازدارندگی دفاعی فوق‌العاده و قابلیت حضور مؤثر در عرصه‌های مختلف سازندگی و پاسداری و دفاع از انقلاب اسلامی و دستاوردهای آن، که مهمترین شاخصه‌ها، اهداف و مأموریت‌های آن عبارتند از:
الف – ویژگی‌ها: از نظر ماهیت سازمانی (مردمی، انقلابی، فراگیر، انسجام یافته، پویا، پیشرونده و پیشبرنده) و از نظر هویت فردی (داوطلبانه، ولایی، بصیر، مؤمن و متوکل، شهادت‌طلب و تکلیف‌گرا با روحیه جهادی و آماده خدمت) و ناظر بر سایر مؤلفه‌های انقلابی و اسلامی.
ب – اهداف: (گسترش حاکمیت قانون خدا در جهان و همچنین افزایش بنیه دفاعی و قدرت بازدارندگی کشور و پاسداری از انقلاب اسلامی و دستاوردهای آن (در سطح ایران و جهان) و نیز کمک به سازندگی و پیشرفت همه‌جانبه کشور و رشد و تعالی افراد جامعه در ابعاد مختلف مادی و معنوی)
ج – مأمویت‌ها: (جذب، آموزش، سازماندهی و بکارگیری اعضای بسیج در عرصه‌های مختلف دفاع و پاسداری از انقلاب اسلامی و دستاوردهای آن و کمک به سازندگی و پیشرفت و توسعه همه‌جانبه کشور در ابعاد مختلف سیاسی، فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی)
مؤلفه‌های مطرح شده در تعاریف:
در یک برداشت کلی، می‌توانیم ویژگی‌های ذیل را به عنوان مؤلفه‌های اصلی برای ارائه یک تعریف فراگیر و جامع و مانع از بسیج، بیان نماییم.
بسیج نهاد است چون از قابلیت انعطاف‌پذیری ویژه برخوردار است و می‌تواند خود را با شرایط مختلف کشور و نیاز روز جامعه تطبیق داده و در تمام عرصه‌های موردنظر حضور پیدا کند.
دارای روحیه جهادی و انقلابی است، چون همواره به شکل پویا و پرتحرک در صحنه حاضر می‌شود و با سرعت و پرشتاب و در عین‌حال با تدبیر و به شکل منطقی عمل می‌کند و هرگز از فعالیت و تلاش سازنده باز نمی‌ایستد.
پیشرونده است، چون پرچمدار حرکت جهادی در ابعاد مختلف مادی و معنوی است و پیشبرنده است چون موتور محرکه نظام و انقلاب به‌شمار می‌رود و جسارت و جرأت حرکت را در دیگران ایجاد می‌کند.
ولایی است، چون همواره گوش بفرمان ولایت و آماده اجرای فرامین و رهنمودهای رهبری است و در گفتار و رفتار و کردار از ولی‌امر مسلمین پیروی می‌کند.
مردمی است چون حیات آن در گرو حضور مردم است و همواره مورد حمایت و عنایت ملت قرار داشته و یک سازمان رسمی و دولتی محسوب نمی‌شود.
فراگیر است چون همه آحاد جامعه در اقشار، صنوف و طیف‌های گوناگون مردم در نقاط مختلف جهان به‌ویژه مستضعفین و محرومین را شامل می‌شود.
کمک به حاکمیت قانون خدا را مورد توجه قرار داده، چون جهانی می‌اندیشد و ایجاد تمدن نوین اسلامی در جهت رشد و تعالی همه توده‌های مردم جهان را هدف قرار داده است.
پاسداری و حفاظت از دستاوردهای انقلاب و کمک به سازندگی و توسعه کشور را به شکل همزمان مدنظر قرار داده چون در عین حالی که بر حراست از اصول و ارزش‌ها و دستاوردهای قبلی اصرار دارد، ایستا نیست و به کسب دستاوردهای موجود اکتفاء نمی‌کند.
رشد وتعالی توأمان مادی و معنوی جامعه را مطرح نموده چون همزمان با تلاش برای رشد معنوی جامعه، سلامت، آسایش و امنیت روحی و رفاهی مردم را نیز حائز اهمیت می‌داند.
تعریف نهایی از بسیج:
با عنایت به توضیحات فوق و بیانات ولایت؛ «بسیج نهادی است مردمی، انقلابی، فراگیر و در عین‌حال انسجام یافته، پویا، پیشرونده و پیشبرنده، متشکل از افرادی داوطلب، ولایی، بصیر، مؤمن و متوکل، شهادت‌طلب و تکلیف‌گرا با روحیه جهادی و آماده خدمت، که به فرمان بنیانگذار کبیر انقلاب اسلامی در پنجم آذر ماه سال ۱۳۵۸ به‌منظور گسترش حاکمیت قانون خدا و همچنین افزایش بنیه دفاعی و قدرت بازدارندگی و پاسداری از انقلاب اسلامی و دستاوردهای آن و نیز کمک به سازندگی و پیشرفت همه‌جانبه کشور و رشد و تعالی افراد جامعه در ابعاد مختلف مادی و معنوی ایجاد شده است.»
منبع: alef.ir
