گفت و گو با عباس صفاری، درباره مجموعه شعر «مثل جوهر در آب»

ویژگی های کلی شعر صفاری را می توان در شعرهای این مجموعه هم دید، اما زبان او در این شعرها گرایش بیشتری به زبان محاوره پیدا کرده است. با عباس صفاری درباره کتاب «مثل جوهر در آب» و ویژگی های مختلف شعرهایش گفت و گو کرده ایم.

 

صفاری در جایی از این گفت و گو درباره شعر روایی می گوید: «گذشته از شعر کلاسیک خودمان بخش عظیمی از اشعار مدرن غرب روایی است. از آلن پو و والت ویتمن بگیرید تا آلن گینزبرگح و چازلر بوکوفسکی که روایت جایگاه برجسته ای در اشعارشان دارد. متاسفانه شعر مدرن ما هنوز آن گونه که لازم است به اهمیت و کاربرد استعاره در شعر پی نبرده است. آنچه یک متن روایی را تبدیل به شعر می کند، استعاره است.

حدس دوم شما به واقعیت نزدیک تر است. من طی بیست و پنج سال گذشته هر چهار، پنج سال یک مجموعه منتشر کرده ام. دلیل کم کاری نیست. میوزها که به سراغم بیایند دست خالی برشان نمی گردانم؛ اما آنچه منتشر می شود گزیده ای از آن اشعار است، نه تمامی آن ها. این فواصل ظاهرا طولانی دلایل دیگری نیز دارد که حجم  کتاب یکی از آن هاست.

در فرهنگ غربی از دیرباز شعر را اهدایی میوزها و خدایان می دانسته اند. در شرق نیز شعر و تاملات شاعرانه حاصل نظرکردگی بوده است که تقریبا همان معنی را می دهد. گمان نمی کنم هیچ  کدام پایه علمی درستی داشته باشد. الهام نیز مانند شعر تعریف ناپذیر است؛ اما هرچه هست سرچشمه اش باید در ناخودآگاه هنرمند باشد.

به استثنای اشعار کوتاه و هایکووار، درفت اولیه را هیچ وقت کار کامل و آماده چاپ محسوب نمی کنم. باید بگذارم بیات شود و حتی از یادم برود. چنین فاصله ای را لازم می دانم. حک و اصلاح شعر زمانی نتیجه مطلوب می دهد که حتی المقدور شاعر با آن بیگانه شده باشد و مانند خواننده عادی با آن رو به رو شود. نمی دانم شاعرانی که حافظه خوبی دارند و هرچه می نویسند از یادشان نمی رود، چگونه کار می کنند.

من از زمانی که در دهه هشتاد میلادی نسخه دستنویس «سرزمین هرز» و حک و اصلاح قصابی وار آن را دیدم رابطه بی رحمانه ای با شعر خودم پیدا کرده و ابایی ندارم که از یک شعر بیست خطی چهارده سطرش را حذف کنم.

چقدر پیش آمده که برای یافتن  مناسب ترین کلمه در سطری از شعر مدت ها با آن کلنجار رفته باشید؟

گذشته از شعر کلاسیک خودمان بخش عظیمی از اشعار مدرن غرب روایی است. از آلن پو ووالت ویتمن بگیرید تا آلن گینزبگر و چارلز بوکوفسکی که روایت جایگاه برجسته ای در اشعارشان دارد. متاسفانه شعر مدرن ما هنوز آن گونه که لازم است به اهمیت و کاربرد استعاره در شعر پی نبرده است. آنچه یک متن روایی را تبدیل به شعر می کند استعاره است. از تشبیه و تصویر و نماد جناس و دیگر اسباب و ادوات شعر در متون داستانی نیز استفاده می شود و به کارگرفتن آن ها امکان دارد ظاهر شاعرانه ای به متن بدهد اما لزوما متن روایی را تبدیل به شعر نمی کند.

مثلا در شعر «فصل هاری علف» که از شعرهای قابل توجه این دفتر است آمده: «به کوکب های قشنگم سفارش کرده ام/ با علف جماعت/ کل کل نکنند/ و از سر راهشان کنار بروند/ علف آن قدر بی چشم و روست/ که آب گل های همین باغچه را می خورد/ اما بعید نیست مثل لشکری مزدور/ یقه زبیایشان را/ بی هوا بگیرد/ و درجا پرپرشان کند…». آیا موافقید که در «مثل جوهر در آب» از زبان محاوره بیشتر استفاده کرده اید؟ به نظرتان براساس چه معیاری می توان زبان محاوره را وارد شعر کرد؟

به گمان من از کلیه امکانات زبان محاوره هنوز استفاده نشده است. یک شاعر مثلا روی لحن محاوره تمرکز کرده است و دیگری تکیه کلام ها و اصطلاحات رایج در محاوره را به کار گرفته. سعی من بر این بوده است که از تمامی امکانات آن استفاده کنم. در مجموعه «مثل جوهر در آب» نیز همین هدف را دنبال کرده ام. اگر شما حس می کنید این مجموعه نسبت به کارهای قبلی به لحن و زبان محاوره نزدیک تر شده است به احتمال ناشی از سابقه و تمرکز طولانی بر ویژگی های متنوع آن باشد. استفاده از کلماتی که بیشتر در گویش روزمره و محاوره به کار می رفته، هنگامی که وارد شعر می شود، الزاماتی ایجاد می کند که نمی توان آن ها را نادیده گرفت.

در این که «غم غربت» به مفهوم Alienation آن، جایگاه انکارناپذیری در اشعار من دارد، تردیدی نیست؛ اما این غم ناشی از دورافتادگی از زادگاه نیست. من اگر ایران را ترک نکرده بودم نیز احتمالا با همین معضل با شدت و ضعف های مختلف دست به گریبان بودم. نمی خواهم بگویم من در امریکا راحت و راضی هستم و دارم با دُمم گردو می شکنم. به هیچ وجه این طور نیست.

من نیز مانند اکثر ایرانیان دلم برای کشورم تنگ می شود و پس از چهل و پنج سال اقامت در غرب خودم را با نپذیرفتن تابعیت امریکا دلداری می دهم؛ اما با عمده کردن این دلتنگی در عصر و زمانه ای که هواپیما تو را بیست و چهار ساعته به وطنت باز می گرداند، میانه ای ندارم.

 

تاریخ بشر تاریخ جا به جایی ها و مهاجرت هاست. این طور برایتان بگویم که در دورافتادگی فیزیکی و دلتنگی های ناشی از آن مصالح خوبی برای شعر پیدا نمی کنم. چه می توانم در این ارتباط بگویم که شاعران به هجرت رفته سبک هندی نگفته باشند.

اما در مورد شعری که مثال آورده اید موضوع فرق می کند. ربطی به دلتنگی ندارد. بیشتر بهت و حیرت توأم با خشم است تا دلتنگی. حیرت از دگردیسی شهری که بی رحمانه و نابخردانه دارد گذشته خودش را نابود و نفی می کند. شعری دارم در مجموعه «خنده در برف» که پس از سی سال به خیابانی در لندن بازگشته ام که روزگاری محل سکونتم بوده است. (خیابان همان خیابان است و نوشخانه همان نوشخانه) حتی یک آجر جا به جا نشده است.

با شما موافقم. متاسفانه اشعار تهرانی او نیز در حد لازم خوانده و بررسی نشده است. من به این نکات در یادداشتی که به مناسبت درگذشتش نوشتم مفصل اشاره کرده ام و نمی خواهم تکرار کنم؛ اما به طرز خوش بینانه ای امیدوارم که در آینده این کمبودها جبران شود.

به گمانم خواندن یک متن اندوهگین می تواند کسالت آور باشد و حوصله خواننده مدرن را سر ببرد. اگر این حالت شامل فرضا غزل کلاسیک نمی شود، به این دلیل است که غزل فرم نسبتا کوتاهی است و استفاده از وزن عروضی و ضرب آهنگ ردیف و قافیه، ملودی وار جلوی کسل شدن خواننده رامی گیرد.

گذشته از ترجمه اشعار تمدن های باستانی مشرق زمین که گاهی دفتری از آن ها را منتشر می کنم، مجموعه شعر متفاوتی دارم که شامل صد و یک شعر است و هر شعر شامل دو اپیزود. همین قدر می توانم بگویم نمونه اش را پیش از این نداشته ایم. اطلاعات بیشتر اما بماند برای پس از انتشار.

منبع: برترینها