کافه، پاتوق هنرمندان؟ یا میعادگاه عاشقانه؟

این ها را شروین وکیلی، جامعه شناس، در گفت و گوی خود با ما می گوید. او معتقد است که به هر صورت کافه فضای عمومی سرزنده ای است و بنابراین هیچ بعید نیست بار دیگر بازگشت روشن فکران به کافه ها را داشته باشیم. در ادامه، شرح گفت و گوی ما با این جامعه شناس آورده شده است.

لطفا درباره کافه و کافه نشینی تعریفی کلی به دست دهید. در حال حاضر وضعیت کافه ها در تهران چطور است و هنوز فرهنگ کافه نشینی داریم یا نه؟

امروز آن چه تا دوران نوجوانی ما هنوز با تلفظ فرانسوی «کافه» نامیده می شد، بیشتر با گویشی انگلیسی «کافی شاپ» خوانده می شود و این هم از نمودهای بی ریخت شدن زبان پارسی امروز و سرریز شدن سیل کلمه های نازیبا به درونش است. کافه چند دهه پیش و کافی شاپ امروزین که شیک و مجلسی می نماید، همان قهوه خانه و چای خانه قدیمی خودمان است که از دوران صفوی در ایران وجود داشته و پیشینه اش در ایران زمین با آن چه در اروپا می بینیم، کمابیش برابر است.

بله، حقیقت آن است که قهوه و چای از نظر شیمیایی بسیار به هم نزدیک هستند و تقریبا می شود گفت تئین و کافئین در اصل یک مولکول هستند با تغییر جزئی در آرایش فضایی. این مواد به رده ای شیمیایی تعلق دارند که آلکالویید نامیده می شود و در اصل سمی عصبی است که برخی از گیاهان برای دور کردن حشرات از خود در برگ هایشان تولید می کنند و چون خاصیت قلیایی دارد، به آن آلکالویید می گویند، یعنی شبه قلیا و روند کشت و استخراج و مصرف پردامنه این مواد از ابتدای عصر استعمار آغاز شد و با انقلاب صنعتی شدت گرفت و از همان هنگام با خوردن قند متبلور یعنی شکر و قند همراه شد.

به تعبیری این آلکالوییدهای محلول در آب که با گلوکز متبلور خورده می شوند، موتور محرک مدرنیته و داروی نیروزای عضلات کارگران اولیه بوده اند. چنان که امروز هم چنان هستند.

پس قهوه خانه نهادی نوساز است که با مدرنیته پیوند خورده؟

قهوه خانه ها از همان ابتدای کار بخشی از فضای عمومی جامعه ایرانی بودند و این بدان دلیل بود که ما در آش خانه ها و خانقاه ها و کاروان سراها از قدیم فضاهای عمومی پیچیده و مهمی از این دست داشته ایم. از دورترین دوران ها در اسناد تاریخی رد پای اشاره به فضاهایی را می بینیم که پاتوق مردم بوده و در آن نوشیدنی فروخته می شده است.

تنها به عنوان یک نمونه اش به اسناد سومری اشاره کنم که یکی از  نهادهای مهمش آبجوفروشی بوده و توصیفی که از آن می بینیم، کمابیش با قهوه خانه های بعدی برابر است. گردانندگان این مغازه ها هم مثل کافه دارهای خودمان گاه آدم های محبوب و مشهوری بوده اند و دست کم یکی از آن ها را که مدیر آبجوفروشی مشهوری بوده، می شناسیم که تنها زنی است که در سومر باستان به حکومت رسیده است.

با این زمینه وقتی قهوه و کمی بعدتر چای به ایران وارد شد، در فضایی عمومی که پیشاپیش وجود داشت، جای گرفت. دگردیسی این فضا که کاملا سنتی بود و برنامه هایی مثل نقالی و سایه بازی و پرده خوانی در آن انجام می شد، به مغازه های قهوه فروشی امروزین، درواقع پس از انقلاب اسلامی تکمیل شد.

پیوندش با فضاهای روشن فکری چطور بوده؟ از قدیم هم نخبگان فکری در آن رفت و آمد می کرده اند؟

نه، به نظر می رسد که دست کم در شکل های سنتی اش در ایران دقیقا برعکس بوده. یعنی نخبگان فکری در فضاهایی رسمی تر مثل مدرسه ها و مسجدها و دربارهای محلی مجلس داشته اند و قهوه خانه ها و فضاهای مشابه بیشتری برای توده مردم کارکرد داشته و فرهنگ جاری در آن هم بیشتر شفاهی بوده است. تحول مهمی که در پاریس قرن نوزدهم رخ داد، آن بود که بافت فرهنگی کافه ها که پیش از آن کارگری و عوامانه بود و بی سوادها درش جمع می شدند، به تدریج کتبی شد.

این تفکیک بین میکده و قهوه خانه از همان ابتدای کار به خاطر حرمت الکل در ایران وجودداشت. از این رو تفکیک گفتمانی ای که حرفش را زدیم، احتمالا از همان آغاز و زودتر از اروپا در ایران وجود داشته است. اما نکته در این جاست که طبقه روشن فکر ایرانی دیرتر از اروپا شکل گرفت و پیوندش با قهوه خانه دیرتر برقرار شد. این طور به نظر می رسد که هم زمان با شکل گیری این طبقه بود که در ایران کافه از قهوه خانه جدا شد. یعنی به تعبیری برخی از قهوه خانه ها به کافه ها دگردیسی یافتند.

تفاوت اصلی هم این بود که کافه ها ظاهری مدرن داشتند و مردم در آن روی میز و صندلی (و نه مثل قهوه خانه روی تخت) می نشستند و نوشیدنی ها هم در آن جا گران تر بود.

نخستین گزارش هایی که از ارتباط قهوه خانه ها با روشن فکران داریم، به سال های آغازین دوران مشروطه مربوط می شود. مثلا در سال های پایانی دهه ۱۲۹۰ خورشیدی، خیابان لاله زار که تفرجگاه اصلی تهران بود، سه کافه داشت. یکی اش در هتل انترناسیونال قرار داشت که پاتوق ارمنی ها بود. دیگری در چهارراه مخبرالدوله و سومی که ناظر امیرنظام خوانده می شد، در ابتدای همین خیابان قرار داشت.

کافه گراند هتل هم در همین حدود در سال ۱۲۹۵ باز شد و تا ۳۰ سال بعد فعال بود. تازه در دوران رضا شاه است که از کافه هایی که پاتوق روشن فکران بوده، خبر می شنویم. برخی از این کافه ها بسیار مهم بوده اند. نمونه اش کافه فردوسی است که ادیبان و شاعران مشهوری در آن جا دور هم جمع می شدند. استخراج این که در این کافه ها چه حرف هایی رد و بدل شده و چه بخشی از تاریخ فرهنگ ما در این فضا تولید شده، کاری جذاب و شیرین است که علاقه مندان بدان باید دریافتنش خاطرات رجال این عصر را زیر و رو کنند.

کارکرد اجتماعی و سیاسی این کافه ها چه بود؟

کافه ها هنوز هم پیوندی شکننده با این فضاها دارند. ما این کارکردشان به حاشیه رانده شده است. یعنی بیش از آن که محل گردهمایی دسته ای از افراد هم فکر و هم حزبی باشند، میعادگاه زوج های دونفره فارغ از امور اجتماعی شده است. باید توجه داشت که به هر صورت کافه فضای عمومی سرزنده ای است و بنابراین هیچ بعید نیست بار دیگر بازگشت روشن فکران به کافه ها را داشته باشیم. با این گوشزد که بخشی از فضای روشن فکری که به نظر من بخش مهم تر و زنده ترش هم هست، از ابتدای کار در محفل های خانگی شکل می گرفته و هنوز هم چنان است.

درباره کافه ها بحث های زیادی می شود داشت. مثلا سیر تحول نیکوتین در پیوند با کافه ها و این که چطور بیشتر کافه های امروزی به نوعی چپق خانه مختلط تبدیل شده اند. یا مثلا سیطره خلاقیت های زبانی عجیب و غریب کافه داران، که همان به لیمو و عرق نعنای خودمان را با اسم های عجیب و غریب من درآری دوباره غسل تعمید می دهند و گاهی وقت ها خارج از گویش رایج پارسی و با لهجه با مشتریانشان حرف می زنند… این ها همه جای بحث دارد و از نکات جالب توجه و بامزه و در عین غم انگیز فرهنگ روزمره ماست که می توان در کافه ها به شکلی متبلور مشاهده اش کرد.

منبع: برترینها