رویارویی امام صادق علیه السلام با جریان های فکری انحرافی

مناظرات و گفتگوهای امام صادق علیه السلام با صاحبان عقاید و رهبران فرق و مذاهب گوناگون در دفاع از حقانیت اسلام و تشیع و مواجهه عالمانه با اندیشه ها و برداشت های انحرافی از دین الگوی مناسبی برای ما در عصر حاضر است.

خبرگزاری صدا وسیما: مناظرات و گفتگوهای امام صادق علیه السلام با صاحبان عقاید و رهبران فرق و مذاهب گوناگون در دفاع از حقانیت اسلام و تشیع و مواجهه عالمانه با اندیشه­ ها و برداشت­ های انحرافی از دین الگوی مناسبی برای ما در عصر حاضر است. نگاهی به وضعیت بحرانی و اسف بار کشورهای اسلامی حوزه غرب آسیا و شمال افریقا که در آتش تروریسم و فجایع ناشی از برداشت­ های غلط و انحرافی از اسلام و با حمایت ­های تفرق افکنانه قدرت­ های مداخله گر می­ سوزد، اهمیت گفتگوی عالمانه میان صاحبان عقاید مختلف و رسیدن به نقاط مشترک و پرهیز از نگرش ارهابی تروریستی را دو چندان می­ کند. واقعیت آن است که در بسیاری از جوامع امروز دیگر کشورها که حتی اعتقادی به خدای واحد و یا هیچ از از ادیان ابراهیمی نیز ندارند تا این میزان جنگ مذهبی و فرقه ­ای بدینسان که در کشورهای اسلامی با باور به خدای واحد، پیامبر و کتاب واحد و کامل­ترین دین الهی درگیری و نزاع وجود دارد مشاهده نمی­ شود. بی ­شک درک تفاوت­ ها و اختلاف­ ها و رد شیوه ­های تکفیر و حذف که حاصل نگرش ­های غلط برخی جریان­ های سلفی است در آشوب ناکی منطقه بی تاثیر نیست. مسلما جریان اقلیتی که با حربه تکفیر به حذف دیگران می ­اندیشد هیچگاه به گفتگو و مناظره تن نخواهد داد و تنها زبان شمشیر و زور را می­ فهمد.

اما نکته اینجاست که گسترش و شیوع این ویروس مهلک و جذب نیرو و هوادار حتی از کشورهای غربی به ­دلیل ضعف و سستی حق جویان و منادیان اسلام اصیل در معرفی چهره حقیقی اسلام است. به­ دلیل کوتاهی در شناساندن اسلام ناب محمدی و افشای پایه های دروغین این مسلک­ ها امروزه تصویر غلطی از اسلام ارائه شده و باعث جذب صدها هزار هواداری شده که حاضرند با عملیات انتحاری برای عقیده باطل خود جانفشانی کنند. راهبرد به مناظره فراخواندن افرادی که منشا این جریان­ های تکفیری هستند یعنی سلفی ­ها و صاحبان تفکراتی از نوع وهابیت، می ­تواند در مهار این موج موثر باشد و پایه ­های سست قابل نقد این مسالک را به همه نشان دهد از این منظر نگاهی به اسلوب و سیره علمی و سیاسی امام صادق علیه السلام راهگشاست.معرکه عقاید در عصر امام صادق(ع)

دوران حیات امام صادق (ع) دوران شکل گیری معرکه آراء و عقاید در گستره وسیع عالم اسلام است که دامنه آن در شرق و غرب جهان توسعه پیدا کرده بود. در این دوره مکاتب مختلف فکری ادبی ظهور کردند: مکتب نحوی بصره و کوفه و بغداد؛ مکاتب کلامی معتزله و اشاعره، ترجمه آثار یونانی، رومی، هندی و ایرانی و شکل گیری مکاتب فقهی حنبلی، شافعی، مالکی و شاخه ­های مختلف علوم طبیعی و گسترش و شکل گیری فرق گوناگون در فضای نسبتا بازِ ایجاد شده، رونقی در علوم و فرهنگ اسلامی ایجاد کرد.[۱]و درعین حال درگیری­ ها و منازعات بر سر قدرت در دوره انتقالی حاکمیت از امویان به عباسیان فرصت مناسبی فراهم آورد تا امام صادق (ع) به تاسیس دانشگاه و مکتبی بزرگ با حضور هزاران شاگرد برای تبیین اسلام حقیقی همت گمارند. در این راه به ­دلیل اهمیت و کارایی شیوه بحث علمی و مناظره امام اولا از بحث گفتگو با صاحبان و نمایندگان ادیان و فرق و نحله های مختلف فکری و دینی به­ خصوص در زمانه ای مانند موسم حج استقبال می­ کردند؛ دوم به تدریس مهارت­ ها و شیوه ­های مناظره به دانشجویان خاص و اصحاب نزدیک خود می ­پرداختند و آنان را برای مناظره و مقابله علمی با جریا ن­های انحرافی تشویق و تشجیع می ­کردند. تربیت افرادی مانند هشام که هارون الرشید زبان او را در نفوس مردم کارگرتر از هزار شمشیر می ­دانست یا فردی مانند علی ابن محمد ابن نعمان بحلی کوفی؛ از دیگر برنامه ­های امام برای مقابله با افراد و گفتمان­ های مقابل و مخالف بود.[۲] این شخصیت­ های که شاگرد امام صادق (ع) بودند، در چنین فضایی مرجع مردم در عرصه­ های علمی و فکری بودند و چنین جایگاهی فرصتی برای آنان فراهم می­ کرد. حضرت امام صادق (ع) با شماری از متکلمان مذاهب و ادیان بحث و مناظره داشته و به اقتضای ماهیت مناظرات کلامی در این مباحثات رویه­ ای متکلمانه اتخاذ کرده است.[۳]

روش ­ها و اسلوب مناظرات
در بیان شیوه مناظرات امام صادق علیه السلام می ­توان گفت در دفاع از اصل توحید با الهام از قرآن کریم راهبرد اثبات علت از راه معلول و توجه به صنع خداوند را در پیش می­ گرفتند و با استدلال عقلی و منطقی و با بهره گیری از واژگان کوتاه و گویا و مستدل به بیان براهین خود می­پرداختند. امام در صورتی که مدعای خصم، کلی و دارای صورت­ ها مختلف بود؛ بعد از استماع کامل آن و با رعایت ادب و احترام بدون بر آشفتن مدعای خصم را به تقسیمات و ابعاد مختلف تجزیه می­ کردند و به ابطال تک تک شقوق می­ پرداختند. گاه از کلام خصم بهره می ­گرفتند و الزامات و نتایج منطقی آن­را بیان کرده و وی را به نادرستی ادعای خود وا می ­داشتند. امام با محسوس نمودن امور معقول و با ذکر مثال­ ها و تمثیل­ هایی از زندگی روزمره؛ مطالب ذهنی و انتزاعی را قابل فهم ساخته و به اثبات دیدگاه خویش می­ پرداختند.

برای آنکه فرایند گفتگو پویا باشد و از طرف مقابل این گواهی را بگیرند که دقیقا مراد و مقصود خود را تفهیم کرده از او پرسش ­هایی را مطرح می ­کردند و در موقع مناسب، در عین رافت و ادب و احترام با پاسخی کوبنده و محکم خصم را شکست می ­دادند.[۴] وجه ادبی مناظره یکی از شاخه ­های نویسندگی است که در دوره امام صادق علیه السلام به­ دلیل آزادی نسبی فراهم آمده و گسترش جریان­ ها و گرایش ­های گوناگون در زمینه­ های مختلف اصول و فروع دین و نیز فلسفه و کلام و حتی مسائل مربوط به زبان و نحو، رواج گسترده­ ای یافت. مناظره کنندگان بر آن بودند تا عباراتشان از حدِ اکثرِ معنا و تعابیر زیبا زیبایی سبک و اختصار برخوردار باشد.[۵]

این تاثیر تا حدی است که می­ توان گفت تولید مناظره­ ها، مقابله ­ها و مراسله ­هایی که به اقتضای فضای اجتماعی و فرهنگی فراهم آمده بود سبب برآمدن علم بلاغت شد که در این راه معتزله نقش عمده ­ای داشتند.[۶] البته بعد ادبی و بلاغی در مناظرات امام فرع بر اصل و اساس استدلال و استحکام کلام است. با این حال توجه به مضمون و محتوا و فصاحت در کلام، امام را از زیبایی در کلام حتی در مناظرات غافل نمی­ ساخت. کما اینکه درستی معنا و رساندن مقصود نیز تعریف بلاغت است. لذا میانه روی در بیان و اعتدال به معنای عمق تمرکز و ایجاز در کلام است. لذا تصور امام از بلاغت تصوری متعهدانه است و در درجه اول مضمون را مورد توجه قرار می­ دهد.[۷]

البته مورخان ادب عربی در دوره عباسی توجه اندکی به مناظره ­های این دوره متکلمان و فقها و اصحاب ملل و نحل کرده ­اند. با وجود آنکه مناظره از مهم ترین فنون نثری بود که طبقات مختلفی از مردم را به خود جلب می­کرد چرا که بیشتر این مناظره ­ها در مسجد برگزار می ­شد. معتزله مهم ترین گروهی بودند که به مناظره روی آوردند.[۸] البته شوقی ضیف استاد مصری تاریخ ادبیات عرب هیچ اشاره­ ای به مناظرات امام صادق علیه السلام ندارد و مناظرات هشام و مومن نطاق را نیز با تعبیر مناظرات شیعه غالی یاد می­ کند.[۹]

الزام طرف مناظره با استفاده از دانسته‌های مردم، بهره‌گیری از تمثیل و تشبیه، برانگیختن نیروی خِرد طرف مناظره، اثبات وجهۀ عقلانی احکام و اهمیت تفکر، اجازۀ پرسش و آزادی بحث، تأکید بر رعایت انصاف، تکیه بر دلایل متقن به جای استفاده از شیوۀ مغالطه، احترام و تکریم متقابل، بیان اصول و معیاری کلی و عقلانی، استفاده از شیوۀ جدل برای ارشاد و هدایت نظم منطقی مباحث و سامانۀ علمی، الزام طرف مقابل به پذیرش اشتباه خود، از دیگر مختصات مناظره‌های امام علیه السلام است.[۱۰]

از طرفی اصول استنتاجی مطرح شده در مناظره‌های حضرت، مؤید این امر است که مناظره و روند به کارگیری آن برای ایجاد فهم مشترک از مسائل، آگاهی‌بخشی و ایجاد نگرش توأم با عقلانیت است و از طرف دیگر، « روش مناظره‌های آن حضرت اساساً از نظر علمی و روایی، بیشترین تأثیرات آموزشی را بر طرف مناظرۀ خود می‌گذاشت. این روش بر سه پایه استوار بود: دعوت به پرسش، همگام شدن با مخاطب، هدایت مخاطب در مواقعی که با بن‌بست فکری مواجه می‌شود ».[۱۱]

نتیجه گیری
از آنجا که عمده فعالیت امام صادق علیه السلام علمی و در عرصه فرهنگ و دانش و تربیت شاگردان در علوم مختلف بوده است به همین خاطر فقه شیعه به فقه امام جعفر صادق و مذهب شیعه به مذهب جعفری شهرت یافته است. فعالیت ­های علمی فکری امام بزرگترین مبارزه ریشه­ ای با مخالفان ولایت اهل بیت و شیعیان بود. رویاروی با صاحبان فکر و عقیده از دیگر ادیان و فرق و اثبات ناراستی و سستی در عقاید آنان از سوی امام صادق با بهره گیری از فرصت حج و دیگر مناسبت ­ها سیره علمی امام صادق را به مدرسه ­ای آموزنده امروزین برای مقابله با جریان­ های انحرافی و تکفیری ساخته است. جریان­ هایی که با برداشت ­های غلط از اسلام به قتل و کشتار و تروریسم روی آورده و به جز فرقه و جریان منتسب به خود دیگران را با حربه تکفیر مورد حمله قرار می­ دهند. مکتب امام صادق مکتب استدلال و بحث و گفتگوست؛ البته این سخن بدین معنا نیست که باید با جریان­ های ارهابی و تروریستی که تنها زبان شمشیر و تفنگ را می ­فهمند با زبان استدلال و برهان سخن گفت؛ بلکه بدین معناست که حمله به زیر ساخت عقاید این جریان­ ها و بازداشتن دیگران به روی آوردن به این جریان ­های فکری و به ­خصوص ایجاد اختلال و شک و تردید در حلقه حامیان و هواداران این جریان فکری که ایمان مردم را به بیراهه می ­برند؛ راهکاری است که با بهره گیری از سیره امام صادق علیه السلام می­ تواند در انزوا و بایکوت کردن این جریان­ ها که امروزه در قالب داعش و دیگر جریان­ های تکفیری مناطق مهمی از جهان اسلام را به آشوب کشانده موثر باشد. استدلال و عقلانیت، استناد به آیات و روایات، بهره گیری عالمانه از تشبیه و تمثیل در عین رعایت اخلاق و تحمل و صبر و شکیبایی می­ تواند در بنیان افکنی عقاید این گروه ­های ضداسلام که در تخریب چهره اسلام در جهان موثر بودند به کار آید.

[۱] – (آذر شب ۱۳۹۲: آذر شب محمد علی (۱۳۹۲) ­تاریخ الادب العربی­فی اللعصر العباسی (۱)تهران سازمان سمت چاپ هفتم ص۳۷-۳۶)

[۲] .(عبدالامیر سلیمان ۱۳۸۴ ) سلیمان عبدالامیر دور العلمی و الثقافی الامام جعفر الصادق در مجموعه مقالات منتخب همایش سراسری علم و معرفت و تضارب آراء در مکتب جعفری مرکز تحقیقات حوزه معاونت پژوهشی دانشگاه امام صادق واحد خواهران ص۲۶-۲۵:

[۳] . پاکتچی احمد جعفر امام صادق دایره المعارف بزرگ اسلامی انتشارات مرکز دایره المعارف بزرگ اسلامی جلد هجدهم ذیل مدخل جعفر صادق ص۱۹۹) http://www.cgie.org.ir/fa/publication/entries/182

[۴] حسینی میروصفی سیده فاطمه( ۱۳۸۴) شیوه مناظرات انبیاء و امام صادق تهران چاپ و نشر بین الملل وابسته به انتشارات امیرکبیرص۲۱۸-۲۴۰

[۵] آذرشب محمدعلی (۱۳۸۲) تاریخ الادب العباسی فی العصر العباسی تهران انتشارات سمت ص۱۸۱ .

[۶] اختری طاهره ؛ عابدی محسن( ۱۳۸۴) پرتوی ازادب مناظرات امام صادق در مجموعه مقالات منتخب همایش سراسری علم و معرفت و تضارب آراء در مکتب جعفری مرکز تحقیقات حوزه معاونت پژوهشی دانشگاه امام صادق واحد خواهران ص۱۵۸٫

[۷] .(اختری و عابدی همان ۱۵۹:۱۳۸۴).

[۸] شوقی ضیف(۱۹۸۲) تاریخ الادب العربی ج ۳ العصر العباسی الاول طبعه الثامنه قاهره دار المعارف ص۴۵۷

[۹] (شوقی ضیف همان: ۴۵۷-۴۶۴).

[۱۰] (تقی‌زاده، حسن و علی رضاداد، (۱۳۸۶). «مناظرات امام رضا(ع) ویژگی‌ها و روش‌ها»، مشکوه، شمارۀ ۹۴، بهار.ص۱۲۲-۱۱۴

[۱۱] (هاشمی اردکانی و میرشاه جعفری، ۱۳۸۷:). هاشمی اردکانی، سیدحسن و سیدابراهیم میرشاه جعفری، (۱۳۸۷). «روش مناظره علمی در سیرۀ آموزشی امام معصوم: مطالعه موردی: مناظرات علمی امام رضا(ع)»، دو فصلنامه علمی تخصصی تربیت اسلامی، پاییز و زمستان. قم ص۲۰
 

منبع: الف