توسعه پایدار کجای مدیریت شهری؟
یاسر مختاری- روزنامه بهار:
با روی کار آمدن اعضای شوراهای اسلامی شهرهای مختلف کشور این روزها صحبت درباره انتخاب شهردارها و مدیریت جدید شهری بیش از هر زمان دیگری در محافل گوناگون به گوش می‌رسد، وضعیت نابسامان مدیریت برخی شهرها و کلان شهرها در اثر توسعه ناموزون و ناپایدار، رخت بربستن هویت شهری با توجه به تاریخ آنها، تخریب محیط زیست شهری و آلودگی‌های دیداری، شنیداری و عدم رعایت نسبت‌تراکم جمعیت با خدمات شهری موجب بروز اختلالات شهری گوناگون در جای جای کشور شده چنانکه که زندگی برای شهروندان به ویژه کلان‌شهرها روز به روز مشقت‌بار‌تر شده است.
مسئله توسعه شهری، یک مفهوم بسیار پیچیده و متکثر است که حوزه‌های گوناگونی را می‌کاود امّا مثل هر مفهوم مرکبی، به دانش و بینش خود وابسته است؛ تجربیات ارزنده توسعه و مدیریت شهری در جهان، مثال‌ها و نمونه‌های درخور توجهی را برای بررسی و درس گرفتن پیش‌رو قرار داده است. از سوی دیگر دانش توسعه شهری نیز به فراخور، پیشرفت‌های چشمگیری داشته، امّا باید دید که این ارزش‌های علمی و کاربردی در شهرهای ایران، به عنوان یکی از کانون‌های توسعه شهری تاریخی جهان، «امروز» چقدر تأثیر گذار است و شهرهای تاریخی و ارزشمند ایرانی آیا اساساً توجهی به رویکردهای نوین توسعه شهری داشته‌اند؟ آیا چشم‌انداز آینده شهری ایران تنظیم شده و در صورت تحقق چه آینده شهری پیش‌روی فرزندان ایران زمین است؟ بایدها و نبایدها و از همه مهمتر اولویت‌ها کدام‌اند؟
ساخت و توسعه شهری، مانند هر نظمی نیازمند توجه به رویکردهای نوین و دانش روز جهانی است و باید مرتباً با دست‌یافته‌های جدید به‌روز گردد. سرعت توسعه بر اساس پیشرفت تکنولوژی به صورتی است که هر نوع تأخیری در به‌روزرسانی، یک ضایعه به شمار آمده که هزینه‌های بسیاری را بر دولت و مردم متحمل می‌کند. چرا که این یک ساختار بسیار پیچیده و چند بعدی بوده و مستقیماً با کیفیت زندگی و متعاقب آن با خوشبختی مردمان در رابطه و تعامل مستقیم است.
همچنین علاوه بر «دانش» ، مسئله «بینش» در این مقوله بسیار مؤثر خواهد بود. بینش، توسعه قلمرو وسیعی از «توجه نافذ به همه امکانات» شهری است که باعث می‌شود تا مدیریت شهری بتواند فرصت‌های توسعه را بشناسد، به آنها بپردازد و آنها را در فرآیند توسعه دخالت دهد، نظام مدیریت شهری در ایران بدنه‌های مختلفی دارد. دولت از یک سو متولی برنامه‌ریزی برای توسعه شهری است و شهرداری‌ها و شوراها به عنوان بخش عمومی، عملاً با توسعه به صورت روزانه در رابطه‌اند. این مسائل از سویی موجب توجه نهادهای دولتی به امر توسعه و مدیریت شهری و از سوی دیگر محافل آکادمیک را بر آن داشته تا به واکاوی خلاء‌های نرم‌افزاری و سخت‌افزاری در آینده مدیریت شهری و توسعه پایدار شهرهای ایران پرداخته و به‌ترسیم چشم‌اندازهایی در این راه اقدام کنند.
در این راستا کنفرانسی با عنوان «نشست هم‌اندیشی و هم‌آوایی آینده شهری ایران با محوریت سنجش وضعیت پایداری در کلانشهر تهران» از سوی سازمان حفاظت محیط زیست و مجمع جهانی شهرهای اسلامی برگزار شد، با هدف به روز کردن ساختارها، مکانیزم‌ها و رویکردهای توسعه شهری و با انگیزه تعامل و تبادل تجربیات و به قصد ارتقای کیفیت زیست در ایران با‌ترکیبی از حرفه‌مندان، مدیران شهری، شهرداران و متخصصان محیط زیست و مدیریت شهری و تبیین جایگاه محیط زیست در برنامه ریزی‌های شهری برگزار شد.
جای خالی انسان در برنامه‌ریزی شهری
تغییرات اقلیمی مانند کم آبی، کاهش نزولات جوی، تأثیر اکوسیستم‌ها بر یکدیگر و تأکید بر گسترش نگاه‌ها از شهرها و محدوده‌های آنها به اکوسیستم‌ها یکی از موارد مهمی است که تأثیر به سزایی در زیست شهروندان یک شهر دارد، توجه به آن شهرها را مقاوم و زیست شهروندان را آسانتر و عدم توجه به آن سختی زندگی، بیماری و مهاجرت و همچنین خالی شدن شهر از سکنه را به دنبال دارد. تاب آوری شهرها در برابر تغییرات اقلیمی و اهمیت آن موجب شد تا معصومه ابتکار رئیس سازمان حفاظت محیط زیست بیشترین حجم سخنان خود را به این مسائل اختصاص دهد.
ابتکار با اشاره به شاخص‌ها و تعاریف شهرهای پایدار، شکوفا، تاب‌آور، شهرهای سازگار با محیط زیست و شهرهایی که بتوان به لحاظ اقتصادی و فرهنگی و به جهات و ابعاد مختلف توسعه پایدار، شهرهای قابل زیست تصریح کرد: از تعاریف بسیار قابل توجه و تاکید در دنیای امروز، شهر قابل زیست بوده و پرسش اصلی این است که شهر برای ماشین، بتن، ساختمان، درخت و یا انسان است؟ زیرا انسان قرار است در شهر زندگی کند.
وی افزود: زندگی به معنای تمام ابعاد عاطفی و انسانی، بازی و امنیت کودکان، استراحت و آسایش سالمندان، تلاش و فعالیت مردم و تعالی مادی و معنوی آنها است و شهر در چنین چارچوبی تعریف می‌شود. زیرا انسان پس از همه گام‌ها و تلاش‌هایی که در جهت توسعه داشته درجستجوی سکونت‌گاه‌های قابل زیست است چرا که توسعه ناپایدار، عملا امکان زندگی را بسیار سخت کرده است. آلودگی‌های مختلف همچون آلودگی هوا و صدا در شهرها، همچنین دور شدن شهرها از طبیعت و توسعه بتن و خودرو در شهرها و گسترش شهرسازی بر مبنای ساخت و توسعه تونل‌ها و پل‌ها برای خودروها، شهرها را کمتر قابل زیست کرده است.
ابتکار ضمن مرور اهداف ۱۷ گانه توسعه پایدار جهانی، یادآوری کرد: یکی از این اهداف به موضوع شهرهای پایدار و قابل زیست اختصاص دارد و شاخص‌های بسیار ارزشمندی برای این هدف تعریف شده و علاوه بر اهداف توسعه پایدار جهانی، امروز در جهان موضوع و بحث شکوفایی شهری و شاخص‌های شکوفایی شهری با نگاهی جامع به ابعاد مختلف اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و محیط زیستی مطرح است.
رئیس سازمان حفاظت محیط زیست با بیان اینکه در سطح جهانی مبحث شهرنشینی همگام و هم سو با ملاحظات محیط زیستی نیز مطرح است، یادآور شد: این مبحث تاکید دارد که مدیریت، برنامه‌ریزی و طراحی شهرها باید مبتنی بر ملاحظات اکولوژیک و شاخص‌های سلامت و محیط زیست باشد.
گاهی وقتی از شهرها صحبت می‌کنیم گمان می‌کنیم تنها در خصوص همین محدوده داخل شهرها یا حداکثر حریم شهرها صحبت می‌کنیم این نگاه‌های بایسته باید تغییر کرده و تأثیراکوسیستم‌ها بر یکدیگر در نظر گرفته شود مثلا تاثیر خشک شدن دریاچه ارومیه بر زندگی و زیست ۱۴ میلیون نفر از مردم کشور که غالبا در شهرهای حومه دریاچه ارومیه و استان‌های همجوار زندگی می‌کنند نشان می‌دهد که شهرنشینی تا چه میزان متاثر از محیط‌های اطراف و سیاست‌های کلان به حفظ منابع طبیعی و محیط زیست و تالاب‌ها می‌انجامد.
معاون رئیس جمهور همچنین با اشاره به تاثیر این طوفان‌های گرد و غبار بر زندگی مردم عنوان کرد: امروز شهرهای کشور ما تحت تاثیر طوفان‌های گرد و غبار کشور عراق است. مشابه همان تاثیری که شهرهای اروپایی همچون آتن، بارسلون، مادرید، رم و شهرهای جنوب ایتالیا از طوفان‌های گرد و غباری شمال آفریقا می‌پذیرند و این بدان معنا است که تاثیرات محیط زیستی بسیار گسترده است و در نتیجه نگاه و تعریف ما از شهر نمی‌تواند محدود باشد. بنابراین امروز نمی‌توان مدیریت شهری را بدون توجه به مبحث تغییر اقلیم در نظر گرفت زیرا یکی از مولفه‌های مهم شهرهای پایدار توجه به موضوع تاب آوری در مقابل تغییر اقلیم و برنامه‌های مدیریت شهری برای کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای، همچنین سازگاری و تاب آوری در مقابل تغییرات اقلیم، افزایش دما، کاهش بارندگی و تاثیر این موضوعات بر منابع آب و مدیریت منابع آب است. نگاه و نحوه مدیریت شهری ما در حوزه‌های مختلف اقتصاد شهری، معماری و منظر شهری، محیط زیست شهری، فرهنگی و اجتماعی باید منطبق با تحولات دنیا و اقتضائات ملی و جامع باشد.
ضرورت تشکیل اتاق‌های فکر با محوریت نخبگان شهری
نبود پل ارتباطی بین شهروندان و سیستم مدیریت شهری از جمله دیگر خلاء‌هایی است که مدیریت شهری حال حاضر در کشور را دچار آسیب کرده است؛ این امر مورد توجه مسعود نصرتی رئیس مجمع جهانی شهرهای اسلامی واقع شد و طی سخنانی در «نشست هم‌اندیشی و هم‌آوایی آینده شهری ایران با محوریت سنجش وضعیت پایداری در کلانشهر تهران» اظهار کرد: احتیاج داریم که در تمام شهرها اتاق فکر‌ها و کارگروه‌هایی از جنس نخبگان شهری داشته باشیم. اینها می‌توانند پل ارتباطی بین شهر و شهروندان باشند؛ چراکه از جنس شهروندان هستند و خدمات اجتماعی شهروندان را پوشش می‌دهند؛ دغدغه‌ها و گرفتاری‌ها اینجاست که به این موضوع توجه نمی‌شود. وی با بیان اینکه امروز بیش از ۲۷ هزار تجربه موفق با راه‌حل‌های جهانی از سال ۱۹۹۶ در سازمان ملل در عرصه مدیریت شهری جمع‌آوری شده است، ادامه داد: مشکلات‌شهرها در داخل خود شهر حل نمی‌شود و بخش گسترده‌ای از آن در بیرون از شهر اتفاق می‌افتد؛ با استفاده از تجارب و تخصصی که در ایران وجود دارد، باید بپذیریم که دوره سعی و خطا کردن دیگر به سرآمده، چراکه حقوق شهروندی و سرمایه‌هایی که در تهران و کلان شهرها از دست رفته دیگر قابل دستیابی و تکرار نیست.
اولویت کاری شهرداران جدید
محمد مجابی معاون توسعه، حقوقی و امور مجلس در حاشیه این کنفرانس در گفت‌وگو با خبرنگار «بهار» به ویژگی‌های اولویت‌های کاری شهرداران جدید پرداخت.
وی تصریح کرد: باید بدانیم برای اصلاح امور زمان زیادی باید با برنامه‌ریزی صرف شود، مهمترین مسأله این‌است که روش‌های درست را که برای مدیریت شهرها در نظر گرفته‌ایم به کار ببریم، باید همه اطلاعات ما درست باشد و مسأله یابی بر اساس آینده پژوهی داشته باشیم. وی افزود: پیش از آینده پژوهی، ضروری است آمار متقن و دقیق داشته باشیم، این در حالی است که ما در شهرهای خود آمار دقیقی نسبت به بسیاری مسائل نداریم. به طور نمونه در مورد آلودگی هوا که از جمله منابع اصلی آن آلاینده‌های متحرک است، از حدود ۱۵ میلیون نفر سفر روزانه در تهران، معادل یک و نیم میلیون نفر سفر توسط ۸۰ هزار تاکسی صورت می‌گیرد. روی بارگذاری‌ها هم نمی‌توانیم اعداد دقیقی بدهیم.
مجابی ادامه داد: در خصوص آینده پژوهی نخست باید مدل مناسبی برای سنجش مسائل شهری انتخاب کنیم و سپس ابعاد محیط زیستی را به عنوان یکی از مهمترین مسائل مورد توجه قرار دهیم و روی ارزش‌های تاریخی و فرهنگی ورود کنیم و تلاش کنیم تا شهروندان نسبت به شهرهای خود تعلق خاطر داشته باشند.
معاون سازمان حفاظت محیط زیست عنوان کرد: هر فردی که به عنوان شهردار انتخاب می‌شود باید به این مسأله توجه داشته باشد که نخستین اقدامش برنامه‌ریزی برای کاهش سفرهای غیر ضروری باشد، همچنین ناوگان حمل و نقل عمومی را افزایش داده و در حوزه حمل و نقل شهری ساماندهی مشاغل را ایجاد کند که افراد نیاز به جابه‌جایی‌های طولانی نداشته باشد، مشاغل را باید ساماندهی کرد، اگر علمی حرکت شود می‌توان به جاهای خوبی رسید.
مجابی یادآور شد: باید این مسائل مدام رصد شود و داشبرد شهری از همین نقطه شکل گرفت که بعدها تبدیل به رصدخانه شهری شد این از جمله اقداماتی است که می‌تواند اثرات بسیار جدی داشته باشد. زیرا در رصدخانه شهری قادر به مشاهده تمامی بارگذاری‌ها هستیم. در مبحث طرح جامع که مورد نقد بسیاری از برنامه ریزان نیز هست که چطور می‌توانیم یک طرح جامع داشته باشیم، قادر به مشاهده مشکلات خواهیم بود و البته در همین جا به لحاظ محیط زیستی باید تعریفی از SOE داشته باشیم و در این تعریف، باید میزان فشارها، اثرات، نتایج و راهکارها را داشته باشیم و هر سال نسبت به سال بعد، برنامه داشته باشیم و نسبت به ارزیابی برنامه و شاخص‌های قبلی نیز اقدام کنیم.
منبع: بهارنیوز