تذکری در باب شبهه تکراری تعارض دین و فناوری
آقای نصیری در کتاب اسلام و تجدد صفحه ۳۴۹ از قول نیل پستمن (یک نویسنده آمریکایی که به نقد تعدادی برنامه تلویزیونی و سپس خود تلویزیون دست زده است) می گویند:
“… اگر کلاس درس که باید محیطی باشد برای آموزش به مکانی تبدیل شده است مخصوص شادی و سرگرمی، باید اعلام جرم را متوجه مخترع تلویزیون کرد نه کمپانی تلویزیون …”
قبل و بعد از این مطلب هیچ علامتی از اعتراض آقای نصیری به این تفکر ملاحظه نشد بلکه ظاهرا در راستای مطالب مد نظر خود به نقل این مطلب تحت بخشی به نام “چهره نامریی رسانه ای به نام تلویزیون” پرداخته اند.
همچنین در ادامه در آن کتاب از پستمن نقل می شود: “… اجرای مراسم مذهبی در تلویزیون، نمی تواند بینندگان خود را به حال و هوایی بکشاند و به دنیایی از قداست و معنویت سوق دهد و احساس “آن جهانی” به آنان القا کند …”
بازهم قبل و بعد از مطلب علامتی از اعتراض یا تخصیص خوردن مطلب ملاحظه نشد.
آیا بطلان دو مورد یاد شده نیاز به استدلال پیچیده ای دارد؟ در مورد اول واضح است که با وجود تلویزیون در ایران کلاس درس مکانی مخصوص شادی و سرگرمی نشده است و در مورد دوم نیز بسیاری از ما حالات معنوی و آن جهانی را هنگام ملاحظه برنامه های مذهبی از تلویزیون و رایانه احساس کرده ایم. اصلا سوء استفاده از تلویزیون را چرا باید به پای مخترع نهاد؟ مگر مخترعی بوده است که برای هیتلر و جرج بوش بمب اختراع می کرده است؟ آیا باید نعوذ بالله به خداوند هم بابت کارهای بد برخی افراد خرده گرفت؟ پس حکمت ورزی جامع نگرانه ما در چنین شرایطی کجاست و در کدام تعطیلات به سر می برد؟
ورای اصطلاحاتی مانند تکنولوژی، فناوری، مدرن و امثالهم مفاهیمی هست که جدید نیست و وابسته به یک نحوه خاص از پیاده سازی و استفاده از آن مفاهیم نیز نیست. همگی می دانیم که وقتی در جامعه امروز صحبت از بد بودن ماهواره می شود منظور اصلی استفاده خاصی است که برخی از این ابزار می کنند. البته استفاده بد از ابزارها و عدم بکارگیری صحیح دانش و تجربه موجب بدبینی برخی به فناوری و علم روز نیز شده است و برخی افراد حتی در زمان حاضر نیز با کمال تعجب دین و فناوری را معارض دانسته اند که به نظر ما خود این مطلب بدعت و خطری برای جامعه ای است که از ضعف فناوری و سوء مدیریت ضربه ها خورده و می خورد.
از زمانی که حضرت زرتشت به کشاورزی می خواندند و از زمانی که حضرت داوود زره سازی می کردند اصل بکارگیری صحیح دانش و تجربه عملیاتی (فناوری) برای اغراض مفید مادی اما با نیت الهی همیشه ممدوح بوده است و پیچیده شدن این بکارگیری نباید امر را بر ما مشتبه کند که در فناوری روز کار جدیدی در حال صورت گرفتن است و تفاوت ماهوی بین محصولات قدیم و جدید دانش و تجربه عملیاتی (فناوری) وجود دارد. همچنین سوء تدبیر و سوء مدیریت ما و دیگران که باعث فروماندن ما و دیگران شده است نیز نباید اصل امر را در نظر ما قبیح نشان دهد و تصور کنیم حکومت حضرت مهدی (عج) از دانش و تجربه عملیاتی (فناوری) روز گریزان است. به نظر ما افرادی هستند که عقب ماندگیها و سوء مدیریت ها و غفلت ها را به حساب اصل فناوری و دانش روز می گذارند، از فروماندگی های اقتصادی ملی و جهانی گرفته تا آلودگی محیط زیست و آلودگیهای فرهنگی و سوء استفاده از دانش و فناوری علیه اخلاق و معنویت.
از اتوموبیل و موبایل و رایانه گذشته، برخی می گویند مثلا در صنعت سینما دو نامحرم با فلان وضعیت در مقابل هم قرار می گیرند و فلان آلودگی فرهنگی و معنوی در جامعه منتشر می شود. سوال این است که آیا ابزارهای فیلم برداری و نمایش و امثالهم شما را مجبور به قراردادن دو نامحرم در مقابل هم با فلان وضعیت کرده یا خودتان تصمیم گرفته اید این کار را بکنید یا اینکه جلوی آن را نگیرید؟ وقتی شما مقهور هوای نفس یا سوء تدبیر می شوید تقصیر را به گردن فناوری و دانش روز و ابزارها نیندازید. در مقابل وسوسه ها و اقتضائات عقل به خرج بدهید بجای اینکه تیشه به ریشه دانش روز و تجربه عملیاتی بزنید. بیش از این مسبب فروماندگی علمی و فناورانه مسلمین نشوید.
آنچه باید از آن گریزان بود مفید قرارنگرفتن دانش یا فناوری است و مقهور وسوسه و اقتضائات شدن و الهی نبودن هدف نهایی و مغرور شدن به اندک تسلط حاصله:
پیامبر خدا صلى الله علیه و آله و سلّم: هر که دانش را براى خدا بیاموزد، به هیچ بابى از آن نرسد مگر این که بیش از پیش خود را کوچکتر بیند، با مردم افتاده تر شود، پروایش از خدا بیشتر گردد و در دین کوشاتر شود. چنین کسى از علم بهرهمند مى شود. پس باید آن را بیاموزد. امّا کسى که دانش را براى دنیا و منزلت یافتن نزد مردم و موقعیت یافتن نزد سلطان و حاکم فرا گیرد، به هیچ بابى از آن نرسد مگر این که خود بزرگ بینتر شود و بر مردم بیشتر بزرگى فروشد و از خدا بیشتر غافل شود و از دین بیشتر فاصله گیرد . چنین کسى از دانش سود نمى برد؛
بنابراین، باید خوددارى ورزد و علیه خود حجّت و پشیمانى و رسوایى در روز قیامت فراهم نیاورد.
روضه الواعظین: ۱۶، منتخب میزان الحکمه : ۴۰۰
حضرت على علیه السلام: خَیرُ العِلمِ مانَفَعَ؛ بهترین علم آن است که مفید باشد.
غررالحکم و دررالکلم، صفحه ۳۵۴
ظاهرا در یک جامعه اسلامی پیشرفته ملاک حسن و قبح دانش ورزی و فناوری تحلیل نفع آن با یک دیدگاه جامع است و باید از دریچه عدالت و معنویت به دانش و تجربه عملیاتی (فناوری) روز نگریست و تعیین مسیر و تدبیر امور نمود تا به برخی مشکلات مادی و معنوی موجود که به وسیله سوء استفاده از علم و فناوری موجب بروز آن شده ایم دچار نشویم. اگر افرادی غیر از این فکر می کنند و دست بردار هم نیستند حداقل در دهکده ای دور هم جمع شوند و قبل از تزریق اندیشه اشتباه خود به جامعه نتایج آن را روی خود بیازمایند. حتی دهکده ای (به قول حضرت امام “نانوایی”) را نیز بعید است بتوانند به خوبی اداره کنند.
*آرمین شمس – دانشگاه صنعتی شریف
منبع: alef.ir