چنگ در چهره مشهد
روزنامه بهار: چند سالی است که گاه و بی‌گاه خبرهایی مبنی بر تخریب یا آغاز حذف برخی از بناهای تاریخی توسط مردم یا مدیریت شهری شهرداری مشهد به گوش می‌رسد. در واقع می‌توان گفت که بافت تاریخی اطراف حرم مطهر امام‌رضا (ع) در مشهد مقدس دیگر مانند گذشته نیست و بیش از ۶۰ درصد بافت‌اش تخریب شده است، تا هتل‌ها و مراکز اقامتی ایجاد شوند. اما حالا محمدحسن طالبیان، معاون میراث فرهنگی سازمان میراث‌فرهنگی و گردشگری خبر از تصویب ضوابط حریم این مکان تاریخی و زیارتی می‌دهد، مصوبه‌ای که به استانداری خراسان رضوی نیز ابلاغ شده است.
***
داستان از کجا شروع شد؟
اجرای طرح طاش در دولت هشتم در مشهد آغاز شد اما اوج اجرای آن به دولت‌های نهم ودهم باز می‌گردد. این طرح کاملا غیرکارشناسی بود و منجر به ساخت‌وسازهای بلندمرتبه و کلان در اطراف حرم مطهر رضوی شد و اکنون براساس آنچه ناظران میراث فرهنگی در مشهد خبر می‌دهند همه افرادی که در دوره اجرای این طرح، دارای مسئولیت بودند و اکنون نیز در شهر مشهد مسئولیت دارند از اجرای این طرح غیرکارشناسی تبری می‌جویند و دچار عذاب وجدان هستند. همسایگان امام رضا (ع) در اطراف حرم مطهر رضوی سال‌ها بود که در بافت اطراف حرم نسل به نسل زندگی کرده بودند و با یکدیگر قرابت خانوادگی و دوستی دیرینه داشتند. اما اجرای آن طرح ساکنان اطراف حرم را از خانه‌هایشان راند و حق و حقوقشان را به نفع بلندمرتبه‌سازی و هتل‌سازی نادیده گرفتند. این طرح به قدری ظالمانه بود که حالا حتی حرم مطهر رضوی را نیز دستخوش تغییرات بسیار کرده است. تا آنجا که دیگر حتی به‌دلیل ساخت وسازهای بلندمرتبه و ناهمگون گنبد و گلدسته‌های حرم امام رضا (ع) نه‌تنها از دوردست‌ها که از برخی نقاط داخل شهر مشهد نیز قابل مشاهده نیست. طرح تاش آنطور که سرپرست معاونت میراث فرهنگی استان خراسان رضوی به همشهری گفته است، فقط بافت تاریخی اطراف حرم امام رضا (ع) را نابود نکرد، بلکه بافت اجتماعی، فرهنگی و زندگی مردم اطراف حرم را نیز نابود کرد.
سال ۹۴ بود که اعضای شورای راهبردی معماری و شهرسازی پژوهشکده ثامن، سیدمهدی حجت، سیدمحمد بهشتی، لادن اعتضادی، زهرا اهری، مهرداد قیومی، کامبیز حاجی قاسمی و محمدرضا رحیم‌زاده در نامه‌ای به علی‌رضا رشیدیان، استاندار خراسان رضوی از او خواستند تا ادامه تخریب‌ها در این بافت را متوقف و از بافت تاریخی مشهد محافظت کند. در آن زمان بحث خروج از ثبت و در نتیجه تخریب دو بنای تاریخی در این محدوده مطرح بود، یکی سرای «عزیزالله اُف» و دیگری بنای خانه «کوزه کنانی» ، آن هم در شرایطی که کمیسیون ماده ۵، طرح تفصیلی بافت پیرامون حرم امام‌رضا (ع) را در قالب ۳۶۰ هکتار ابلاغ کرده بود که بر این اساس «با توجه به خیابان‌های منشعب از حرم مطهر، این منطقه به ۴ قطاع تقسیم شده است. البته در این تقسیم‌بندی ۳۰ لکه تاریخی باقی مانده که توسط سازمان میراث فرهنگی به عنوان بافت تاریخی مرکزی به همه دستگاه‌های مربوط ابلاغ شده است.» اما با این وجود باز در طول این مدت بناهای تاریخی و ارزشمند زیادی مانند «مسجد و آب‌انبار معجردار» یا حسینیه «رحیمیان» در همین بافت تاریخی با خطر تخریب و بعضا تهدید به آن مواجه شدند، درست مانند اتفاقی که در کنار خانه امیری در خیابان نواب در حال رخ دادن است، یعنی خانه تاریخی امیری امروز کاملا زیر سقف یک پروژه تجاری و مسکون مخفی شده و روی دیوار کناری این مجتمع تجاری در حال ساخت تصویری از یک بنای تاریخی کشیده شده است. حتی گاهی اوقات دیده شده که خانه‌های بزرگ و تاریخی را که می‌توانند با مرمت به هتلی زیباتر از آسمان‌خراش‌ها تبدیل کنند، تخریب می‌کنند. نمونه بارز این موضوع خانه تاریخی «قلابدوزها» است.
بافت تاریخی اطراف حرم، پیوستگی جدی با مرقد امام رضا(ع) دارد
چندی پیش زهرا نژاد بهرام عضو شورای شهر تهران که در گذشته مشاور بافت فرسوده اطراف حرم امام رضا (ع) بوده، در خصوص تجاوز شهرداری‌ها به حریم کلان شهرها گفته بود: لزوم و اضطرار رعایت حریم‌های بافت تاریخی بسیار جدی است که به‌نظرم یکی از دلایل مغفول مانده آن به دلیل دوره انتقال است. اما بحث حریم بافت تاریخی مسئله‌ای بسیار جدی است و چون در برخی فضاها بافت تاریخی و فرسوده روی هم انباشته شده اند، لذا تمام تصمیم گیری‌هایی که انجام می‌شود بر روی بافت فرسوده و تاریخی هم اثر گذاشته که نهایتا منجر به نوسازی شده است. یکسری امتیازات را به ناچار برای بافت تاریخی باید در نظر بگیریم. زیرا بافت تاریخی نیازمند توجه از سوی مسئولین شهری است و هویت و سابقه ما و ذهنیت تاریخی ماست و برای آن باید حمایت جدی بگیریم. نکته قابل توجه این است گاهی بافت تاریخی با بافت فرسوده انباشتگی پیدا می‌کند و در این زمان تعارض قانونی وجود دارد. از قوانین بافت فرسوده، بافت تاریخی متاثر شود. به همین دلیل چون نمی‌تواند خود را با قوانین تطبیق بدهد دچار عدم نوسازی شده و فشارهای جدی به شهروندان، منظر شهری وارد می‌کند و ویترین شهر را خراب می‌کند.
وی با اشاره به مشهد می‌گوید: گرچه در حال حاضر در متن قضیه و در جریان تغییرات نیستم اما با توجه به ذهنیتی که از آن جا دارم، متاسفانه تعارض میان نگاه سازندگان و طراحان وجود دارد. در واقع کسانی که قرار است مدیریت کنند به طرحی که بر مبنای آن باید مدیریت صورت گیرد، باور ندارند و کسانی که طراحی کردند و مصوبه می‌گیرند نیز باور به تغییر ندارند. لذا تفاوت نگاه‌ها سبب شده بافت اطراف حرم در حالت نیم ساخته باقی بماند و نتواند سرعت لازم برای توسعه و نوسازی خود پیدا کند. بافت تاریخی، بافت هویتی است و نمی‌توان از هویت خودمان فاصله بگیریم. ما نمی‌توانیم بگوییم پدر و مادر ما افراد دیگری هستند. در تمام دنیا از آثار تاریخی حراست می‌کنند اما به گونه‌ای طراحی و نگهداری می‌کنند که ظرفیت‌های فرهنگی اجتماعی محدوده حفظ شود. وی ادامه داد: درست است که همه اینها به شمس الشموس بر می‌گردد و امام رضا به همه نور می‌دهد؛ اما همه اینها پیوستگی جدی با حرم امام دارند؛ وقتی اینها از بین می‌روند حرم امام هم تنها می‌ماند؛ این تنها ماندن حرم در واقع سبب می‌شود که ظرفیت‌های فرهنگی اجتماعی ما با حوزه دینی و شهری شهر مشهد را به شدت دچار شکاف و شکست کند. اگر میراث فرهنگی اطراف حرم مطهر را تخریب کنیم، چگونه می‌توانیم بگوئیم ما مشهدی هستیم اما ظرفیت هایی که متصل به امام بوده‌اند را از دست داده ایم.
ضوابطی که تصویب شد
کمتر از یک ماه پیش بود که محمدحسن طالبیان، معاون میراث‌فرهنگی سازمان میراث‌فرهنگی و گردشگری از «تصویب و ابلاغ ضوابط حریم حرم امام رضا (ع)» خبر داد؛ ضوابطی که بر اساس آن از حریم و حریم منظری حرم امام رضا (ع) و بافت تاریخی مشهد در اطراف این حرم محافظت می‌کند تا شاید کمتر شاهد تخریب‌ها در بافت تاریخی مشهد باشیم. او گفته بود: برای رویداد مشهد ۲۰۱۷ سه تکلیف برای سازمان میراث فرهنگی تعیین شده بود. آماده‌سازی و تهیه پرونده ثبت جهانی حرم مطهر امام رضا (ع) ، که نیازمند همکاری بیشتر با آستان قدس است؛ برگزاری نمایشگاهی از آثار دوره اسلامی برای مشهد ۲۰۱۷ و تهیه حریم و حریم منظری مجموعه امام رضا (ع) در دستور کار قرار گرفت که هر سه به موازات یکدیگر یا انجام شده یا در دستور کار هستند. بارگذاری بسیار نامتوازنی در طول سال‌های گذشته در اطراف حرم امام رضا (ع) رخ داده است، برخی از کریدورهای منظری که به سمت حرم امام رضا (ع) هستند باعث مخدوش شدن حریم منظری شده‌اند و بخشی دیگر که در اطراف حرم وجود دارند باید براساس ضوابط مشخص شده حفظ شوند. این مصوبه به استاندار خراسان رضوی نیز ابلاغ شده و بر این اساس، وزارت راه و شهرسازی به عنوان مبنای این مصوبه و در طرح تفصیلی مرکز تاریخی و اطراف حرم امام رضا (ع) است، که انجام و ابلاغ شده است. از همان شروع کار چندین ماه کار مطالعاتی در این زمینه انجام شد. سیرِ تحولِ تغییرات مطالعه شد و برای داشتن بهترین تصاویر و انتخاب و مناسب‌ترین ضوابط برای ارتفاع و حفظ حریم حرم امام رضا (ع) نیز عکاسی‌هایی از منطقه انجام شد. دولت درخواست کرده بود تا این اتفاق به صورت رسمی انجام شود، چون برای مشهد ۲۰۱۷ اهمیت بسیار زیادی دارد. این مصوبه روی نقشه متفاوت است، در برخی نقاط از بافت تاریخی؛ مناطقی هستند که کمترین یا بیشترین دربرگیری برای بافت تاریخی و حریم را دارند، بنابراین براساس عکس‌های مختلف تاریخی که از ۱۳۳۵ تا امروز وجود دارند، حریم و حریم منظری مشخص شده است. بنابراین امروز مبنای قانونی دارد. در برخی از نقاط ارتفاع‌هایی از ساخت‌وسازهای گذشته مانند برخی برج‌ها و هتل‌ها وجود دارند که چون در گذشته و قبل از تصویب این ضوابط ساخته شده‌اند، نمی‌توان کاری انجام داد، اما در صورتی‌که بخواهند عملیات تجدید بنا برای آن انجام دهند، باید آن اقدام براساس ملاک‌های جدید و به صورت مفید انجام شود.حفظ میراث ملموس و ناملموس شهر مشهد مقدس، آرزوی دیرین گروه‌های بسیاری در شهر و هدف نهادهای ذیربط است و به جدیت انتظار می‌رود، برنامه ریزی و طراحی توسعه این بافت طوری صورت بگیرد که بر پیکره زنده شهر و هویت آن، قفل زده نشود اما علم و هنری آمیخته و هم افزا می‌طلبد تا این موضوع به عرصه عمل نیز برسد.
منبع: بهارنیوز